[Kg.lady]

vankuver (21 Апрель 2014 - 01:05) жазган:

Карганып шиленгенден да бетер создорду айтып салгандар бар.
Кыргыздын копчулук салттары бизге кызык болгону менен башкаларга отто өөн учурайт. М: индеецтердин салттары бизге да чоочун жапайы сАлттай туюлат.
Биздин да копчулук салттарыбыз ошондой. Кыз ала качуу да эн бир жапайычылык. Илгери кыргыздар кошок кошуп олгон адамдын бетин тытып орттошкон.

Олгон адамдын бетин тытып, анан ортоппу?! Биринчи жолу угуп атам. озунун эле бетин тытчуулего, анан орттогондорду Индустардан коруп журчелек.

[Aisel.]

vankuver (21 Апрель 2014 - 01:05) жазган:

Карганып шиленгенден да бетер создорду айтып салгандар бар.
Кыргыздын копчулук салттары бизге кызык болгону менен башкаларга отто өөн учурайт. М: индеецтердин салттары бизге да чоочун жапайы сАлттай туюлат.
Биздин да копчулук салттарыбыз ошондой. Кыз ала качуу да эн бир жапайычылык. Илгери кыргыздар кошок кошуп олгон адамдын бетин тытып орттошкон.

Ванкувер мырза адашпасам олгон адамдын эмес олгон адам эркек болсо ошол адамдын жубайынын беттин тытышкан болуш керек. Сиз бир аз жанылбадынызбы? И олгон адамды бизде мурунтан эле жерге комушот го. Ортогон дегенди сизден угуп танкалып атам. Же чын эле олгон адамдын беттин тыттып ортошконбу ыя? Олукту ортоо салтты Индиялыктарга таандык эмеспи же бизде да илгери ушундай салт болгонбу?

[vankuver]

Энэ Сайдагы кыргыздардын тарыхын окугула. Мусулманчылыкты кабыл алгы чейин олукту орттоп келишкен.
Кыргыздар мурда ЕВРОПЕОИД болгон делет. Ошону аныктоо учун азыр Эне Сай кыргыздарын изилдейлик десе, адам сооктору жок табылбайт. Буга ошол олгон адамдын соогун калтырбай орттоп келишкендиги маалым. Себеби от куноодон тазалайт деп ишенишкен. Ал эми балагатка жетпеген жаш балдарды орттогон эмес, себеби алардын куноосу жок деп эсептелинген.
Ушул эле болумдогу мен ачкан "Эна-Сай кыргыздары" деген теманы окуп коюуну сунуштаар элем

[Allahtyn-Kulu]

Кошок айтса куноокор болот! Эгер бир жакынын кайтыш болсо унун чыгарбай мун менен ыйласа болот.

[vankuver]

Кыз узатуудагы ж.б кошоктор боло берсе керек.

[raia]

Кыргыз эли ыр менен торолуп,ыр менен оо дуйно сапар алган.Ошон учун ыр жандуу элбиз..Окуруп бакырып ыйлагандан, отуруп алып санат айтып,откон маркумдун жакшы сапаттын айтып кошуунун озу эмнеси жаман.Илгери согуш мезгилинде угузганда бетин жулуп ыйлаган экен.Азыркы заманда жашым канчага барса да бетин тыткан келиндерди корбодум.Бирок укканым согуш маалында деп укканым бар.Куйгон катын кошокчуу дейт.Куйуп жакын адамынан айрылганда ырдан сап курап кошок айтып отурсан ошол ыр менен( кошок) менен бугун чыгып,ичиндеги арманын боксорот.Атамдын козу отуп кеткенде
Короондо кызыл гул болуп.
Осо албадым мандайлаш.
Элинен атам кочтуу деп.
Тура албадым тен тайлаш.-деп арманымдын, атасыз осуп чонойгонумду кыйытып айтып,атабызды бузуп алган эжебизге соз келтирип жер караткам.Ошон учун кошоктун ичинде коп арман болот.
Жаткан жерин карасам .
Жабдылуу шаар корунот.
Алансам апам доолатым.
Козумдун жашы тогулот.
Отурган жерин карасам.
Ордолуу шаар корунот.
Айлансам апам мейиним.
Конулум жаман болунот деп-деп сыздагам апасы кайтыш болгон жан бул ыр саптарын тушунот.
Адырмак тоонун ар жагы,
Арпа бекен чоп бекен
Аркарлар оттоп жейт бекен.
Армандап ыйлап отурсам.
Айлансам апам доолатым
Кызымдын уну дейт бекен.
Будурмак тоонун ар жагы
Буудай бекен чоп бекн
Бугулар оттоп жейт бекн
Буркурап ыйлап отурсам
Алтыным апам жаным ай.
Кызымдын уну дейт бекен.
Эркек кишиге озунчо,аял кишиге озунчо кошулат.Мейит уйдо экенде башка айтылат чыгып баратканда ( Жайга узаганда)башка айтылат.Койу келгенде башка айтылат.
Асмандагы топ жылдыз.
Батайын деп баратат.
Айлансам апам доолатым.
Эл журтунан болунуп.
Жатайын деп баратат.деген сыяктуу.
Эми эркек кишиге озунчо кошулат.
Жолдон чарчп мен келсем.
Жоргонун башын ким кармайт.
Жолдон кызым келди деп.
Жолума тошок ким шайлайт.
Аргымак минип мен келсем
Аргымак башын ким кармайт
Алыстан кызым келди деп
Астыма тошок ким шайлайт.
Астанада кумгандыр
Атакем бетин жуугандыр
Алыстан кызым келет деп
Атакем зорго эле козун жумгандыр.
Керегеде кумгандыр
Атакем кериле басып жуунгандыр.
Качан бир кызым келет деп.
Атакем армандуу козун жумгандыр.
Алты канат ак уйду
Айласыз уйум дединби?
Айлансам атам доолатым
Жер астында кара жер.Т
Туболук жайым дединби.
Жети канат ак уйду.
Жетишсиз уйум дединби?
Айлансам атам доолатым.
Жер астында кара жер.
Туболук жайым дединби?
Аскада жургон топ жылкы.
Айланып уйрун коргон жок.
Айлансам атам доолатым.
Сизди тобубуз менен коруш жок
Кундон кунго кун отор.
Кундон барып ай отор.
Айлансам атам доолатым.
Куйутун тартып кун отор.
Ай артынан ай отор.
Айдан барып жыл отор.
Айлансам атам доолатым.
Армандап журуп кун отор.
Кундон кечке сайраган.
Кукуктон кыйын куш барбы?
Атадан болуп айрган.
Олумдон кыйын иш барбы?
Тан атканча сайраган.
Тартардан кыйын куш барбы?
Атамдан болуп айрыган
Олумдон кыйыш иш барбы?
Булбулдар сайрайт ар жерде.
Мундуулар ыйлайт ар элде.
Булбулдун уну мунайым.
Атаке козун откон сон.
Менин бир кунум мунайым.
Кукутор сайрайт ар жерде.
Куйуттуу ыйлайт ар элде
Кукутун уну мунайым.
Атаке козун откон сон.
Куйуттуу болдум мунайым.
Теньтуш кызын керегин таап жаттап алар.Ата эне мурас дейт.Кана эми биз карыйялар козубуз откондо кыздарыбыз кошок таап,мунайып кошуп отурса.ОЛУМДУН КОРКУ КОШОК ДЕЙТ.Илгертен калган.Жакшы кыз таап ыйлайт,жаман адам каап ыйлайт деген соз бар.Ошон учун бир олум башта дейт.Олумдун сыйнатын кылып,жай отуруп жай кошок кошуп отурса мунун жаманы жок.Шашылып жазып калдым,эсиме киргени ушу болду.Ата эне жаш болобу кары болобу баары бир куйуту бир.Бирок ата эне олсл мурас делет аллахым балам дегизбесин, иним,синдим дегизбесин.

[ROZI]

Allahtyn-Kulu (21 Апрель 2014 - 09:46) жазган:

Кошок айтса куноокор болот! Эгер бир жакынын кайтыш болсо унун чыгарбай мун менен ыйласа болот.

Кошулам.
Кошок айтып айлана-чойрону азапка чоктуруунун кереги жокко. Анткени АЛЛАХ ТААЛАМ АЗУ ЖАРАТАТ ЖАНА ОЗУ АЛЫП КЕТЕТ, болгону суракты женилдетуу максатында АЛЛАХТАН дуа кылып, куран гана окуу керек. Муну менен каза болгон адамга кайдыгер мамиле кылуу керек деген оюм жок, болгону обу жоктукка салып ызы-чуу кылып кыйкырып, анан барып элдер жуз граммдан куюп конул айтып куноого баткандан коро, сабыр кылып, ошол каза болгон адамдын тагдырына маани берип, озубузго сабак алыш керек го.
Анткени каза болгон адамды кабырга коёрдо барган адам ошол казылган корду коруп баарыбир АЛЛАХКА баш ийериибизди мойнуна алат.

[aijan]

Эх, Рая эже, рахмат. Козумо жаш тегеренип кетти. Ата- энебиз, жакындарыбыздын омуру узун болсун, ылайым.

[aydana.94]

Кошок айткан куно деп уктум эле ошол чынбы

[Allahtyn-Kulu]

aydana.94 (21 Апрель 2014 - 10:59) жазган:

Кошок айткан куно деп уктум эле ошол чынбы

Албетте куноо болот

[vankuver]

Райа эже сиз мусулман эсептейсизби озунузду? ШИРК создор айтылып кетиптир "олумдон кыйын иш барбы, атадан болуп айрыган" сыяктуу.
Чыныгы мусулман адам олумду Аллахтын буйругу экенин билип, туура кабыл алат. Анткени баарыбыздын бара турган жайыбыз бар. Бул дуйного тек гана сыноо учун келгенибизди унутбасак.
Уул кыздар кошок кошуп турса кандай сонун дегидей, адам олуп чыныгы сурак берчуу жака узап жатса, уул кыздары жакшы кошок кошот экен" дедиртип аброй ала турган нерсе эмес олум.
Бул дуйнодон жакыныбыз кайтыш болгондо, ага атыктуу жашап калбады, узак жашабады деп куйунбой, анын намаз окубай кеткенине, моондай иштерди жасап койгон эле, акырети кандай болоор экен? деп куйунушубуз керек. Олумго кайгырбоо керек баарыбыз бара турган жагыбыз. Ыйлаганда да кыйкырып бакырбай анын акыретин ойлоп Аллахтан женил кылуусун тиленип куран багыштообуз зарыл.
Ырдап келип ырдап кеткен деп чон эле эжебиз ушинтип олтурса.
Бул создорум чыныгы мусулмандар учун гана.

[adika_97kgbk.ru]

Рахмат Рая эже! Чынында окуп отуруп козумон кантип жаш куюлганын байкабай калдым, бактыма ата -энемдин омуру узууууун болсун.... Керектуу жерлерин жазып алдык дагы бир ирет рахмат! Бар болунуз,балдарыныздын урматын коруп журо бериниз...

[raia]

Чыныгы мусулманбы же кафырбы аны сен чечеделе албайсын.Ата бабадан келе жаткан салты сен танган менен эл танбайт.Элин бар учун сен барсын.Кыйкырып ыйлайт деп сен кошок айткан адамды куноого жыкын келип турат.Кошокчу бир жакшы жери кыйкырбайт, ал бир калыпта айтып ыйлайт антпесе тез чарчап созун таппай калат.Жулунуп окуруп ыйлаган ал кошок айта албайт.Эми мен оз ойуман чыгарган жокмун "Кыргыздар илгертен бала торолсо аллей айтып чонойтуп,карыялар олсо кошок айтып узатат ыр жандуу калк экен"-Деп илгери бир кезде кыргыз элин изилдеп кеткен илимпоздор айтып кеткен экен.Илимдин аягына жеткен эч ким жок.Мен сага окшоп илим алып алым болуп бироого сынтага албайм.Мен атейисттин уй булоосундо чонойуп,динди туу туткан кайнатама келин болуп ошол атамын бир ооз созун жерге калтырбай, беш убак намаз окуп,отуз кун орозо тутуп,колуман келишинче бироолордун куноосун которуп ушак айтпай,бироолордун конулун оорутуп урулук кылбай,тастандап бироолор менен урушуп жанжалдашпай, колуман келсе жардам берип,келбесе конулун которуп кетишке кучум жеткен бир карапайым аялмын.
Мен колуман келсе,жаман коргон тараканды деле олтургум келбейт.Эн жаман деген тажаал же бузулган аялды деле жамансын деп журогун ооруткум келбейт.Анткени аны да аллахым бул дуйного келтирген,тагдырдын таш боор сынынан сынып калды да деп журогум ооруп бир толгонуп ойлонуп алам.Али жашсын,курчсун. Курчтугуна салып жашыма асылыпсын.Мен элден алгам туура жашым отуп баратат,Элден алган мурасты мен элге бердим.Бир чекесин эле...Сураптыр жооп бердим.
Бир эле мен кошок кошуп ыйласам анда куноого баткан мен болор элем.Илгертен кыргыз элим айтып ыйлап келген,эл эмне босо мен ошомун.
Эн негизи адам олтуруп,ушак айтып,урулук кылып калп айтып, бироону басмырлап журогун ооруткандан кудай сактасын.

[vankuver]

Макул Райа эже кечиречиз катуу тийсе.
Мен деле оз оюмду жазып койдум. Бироону кемсинтип басмырлоо менин да эн жаман коргон сапатым.

[Nurdoolot94]

Умар радзиаллоху 'анхунун
халифтик башкаруучук
маалында болгон
окуя:Момундардын башчысы
бир холдо окургон аялдын унун
укту! Ал аялдарды аралап отуп
барып, жанында шериги да бар
эле, жанагы окуруп бакырып
ыйлап аткан аялды
урду.Жабынуусу да тушуп кетти.
Ургула муну деди!
Бул аял силердин кайгынарга
ортоктош болуп ыйлап
жатканы жок
балким акчанарды алыш учун
гана окуруп жатат.Бул
кабырдагы олуко кыжаалаттык
берет.
Мындай ыйлаштык сабырдан
кайтарат ал эми Аллах таала
сабырга буюрган!
Мындай абал токтоосуздука
алып барат ал эми Аллах
токтоолука буюрган.
Умар радзиаллоху 'анху дагы
мындай деди:
Каза болгон адамды узатып
жаткан жерде окуруп,
бакырып, наалып,тозготуп, озун
озу уруп,чачын жулуп тополон
кылып ыйлаган адамдарды
жан алган периште коруп айтат
дейт:
Неге мынча шоокундук? Неге
мынча токтоосуздук?
Аллахка касам ичемин!
Биринердин омурунорду
кыскартканым жок,
биринердин да ырыскынарды
алып же биринерге да
кыпындай зулумдук кылганым
жок жана мага бул иш
буйрулган. Эгер сиздер Аллахка
нааразы болсонуздар анда
сиздер каафырсыздар.

Кээ бир риваяттарда : эгер
кимдир бироо, аялбы же
эркекби ал жогуруда
айтылгандай тозгутуп,
карганып шиленип, чачын
жулуп, окуруп бакырса анда
найза кармап алып Аллахты
жанжалга чакырып согушам
дегендей корунуш суроттолгон!
АузубилЛах! !! Аллах бизди
мындайдан озу асырасын!

Аллах берген тагдырга нааразы болгон создорду (ичинде да) айтпай, Эгер чыдабаса секин ун чыгарып ыйласа болот. Журок кайгырат, коздон жаш чыгат!

[Sweet-Lika]

Nurdoolot94 (23 Апрель 2014 - 00:42) жазган:

Умар радзиаллоху 'анхунун
халифтик башкаруучук
маалында болгон
окуя:Момундардын башчысы
бир холдо окургон аялдын унун
укту! Ал аялдарды аралап отуп
барып, жанында шериги да бар
эле, жанагы окуруп бакырып
ыйлап аткан аялды
урду.Жабынуусу да тушуп кетти.
Ургула муну деди!
Бул аял силердин кайгынарга
ортоктош болуп ыйлап
жатканы жок
балким акчанарды алыш учун
гана окуруп жатат.Бул
кабырдагы олуко кыжаалаттык
берет.
Мындай ыйлаштык сабырдан
кайтарат ал эми Аллах таала
сабырга буюрган!
Мындай абал токтоосуздука
алып барат ал эми Аллах
токтоолука буюрган.
Умар радзиаллоху 'анху дагы
мындай деди:
Каза болгон адамды узатып
жаткан жерде окуруп,
бакырып, наалып,тозготуп, озун
озу уруп,чачын жулуп тополон
кылып ыйлаган адамдарды
жан алган периште коруп айтат
дейт:
Неге мынча шоокундук? Неге
мынча токтоосуздук?
Аллахка касам ичемин!
Биринердин омурунорду
кыскартканым жок,
биринердин да ырыскынарды
алып же биринерге да
кыпындай зулумдук кылганым
жок жана мага бул иш
буйрулган. Эгер сиздер Аллахка
нааразы болсонуздар анда
сиздер каафырсыздар.

Кээ бир риваяттарда : эгер
кимдир бироо, аялбы же
эркекби ал жогуруда
айтылгандай тозгутуп,
карганып шиленип, чачын
жулуп, окуруп бакырса анда
найза кармап алып Аллахты
жанжалга чакырып согушам
дегендей корунуш суроттолгон!
АузубилЛах! !! Аллах бизди
мындайдан озу асырасын!

Аллах берген тагдырга нааразы болгон создорду (ичинде да) айтпай, Эгер чыдабаса секин ун чыгарып ыйласа болот. Журок кайгырат, коздон жаш чыгат!

Ушул жоопту аябай күттүм го...
Аллах раазы болсун!

[MUSLIM.]

Кошок кошуу Пайгамбар сав. Пайгамбар болуп келлектен мурун бар эле Пайгамбар сав кайтарган, койду чала сойсон кандай кыйналат адам олгондо ыйласан анданда катурак кыйналат, Ошондуктан менин мусулман бир тууганым шарияата кошок кошуу жок.

[Kg.lady]

vankuver (21 Апрель 2014 - 01:05) жазган:

Карганып шиленгенден да бетер создорду айтып салгандар бар.
Кыргыздын копчулук салттары бизге кызык болгону менен башкаларга отто өөн учурайт. М: индеецтердин салттары бизге да чоочун жапайы сАлттай туюлат.
Биздин да копчулук салттарыбыз ошондой. Кыз ала качуу да эн бир жапайычылык. Илгери кыргыздар кошок кошуп олгон адамдын бетин тытып орттошкон.

Цитата

Kg.Lady
Олгон адамдын бетин тытып,
анан ортоппу?! Биринчи жолу
угуп атам. озунун эле бетин
тытчуулего, анан орттогондорду
Индустардан коруп журчелек.

Мен ушул суроого жооп алалбай акыйып отурам!

Билдирүүнү түзөткөн: Kg.lady: 24 Апрель 2014 - 00:20

[vankuver]

Эне-Сай кыргыздары X—XII кылымдарда
.

Борбордук Азияга жана Сибирге кенири таркаган кыргыз урууларын, таандык археологиялык эстеликтер. Улуу Кыргыз доолотунун тушунда (IX кылымдын ортосу — X кылымдын башы) кыргыз маданиятына таандык археологиялык материалдар Эне-Сай ороонунон эле эмес, Сибирдеги Кызыл Жар — Кан, Обь дарыясынын ороону, Алтай, Жети-Суу, Тыва, Монголия Байкал колунун ороону сыяктуу аймактардан, айрым кыргыз эстеликтер] Чыгыш Туркстандан, Борбордук Тенир-Тоодон (Нарын, Кочкор) табылган. IX кылымга таандык кыргыз корустондору тарых илиминде «хыргыс хуур» (монголчо «кыргыз мурзосу») деп аталууда. Мындай корустондорду] устуно таш уйулгон, таш коргондун жанына таш мамы орнотулуп, адатта, ага тамгалар, руна сымал алфавиттеги эпитафиялык эскерме жазуу текст тери чегилген. Маркумдун соогу кийизге оролуп орттолуп, атайын чункурга комулгон. Аньн жанынан «аркы дуйнедегу» турмушу учун кой, уй, жылкынын сооктору жана суюк тамак куюу учун идиш, аскердик курал-жарактар, кош миздуу кылыч, тек миздуу кылыч, канжар, айбалта, найза, жаа, жебенин уч кырдуу терт кырдуу темир учтары, саадак, соот кийим, олпок, ат жабдыктарын; таандык кооздолгон металл жасалгалар, ошондой эле сойко, шуру ж.б кооздук буюмдары табылууда. Мурзолордон темир бычак, огоо, орок, чалгы, буурсун гана эмес, бетине руна сымал жазуу тушурулген Кытайдын (Тан династиясынын) тыйыны да табылууда. Бул тыйындар Кыргыз кагандыгында акча катары жугуртулгон деген пикир бар. VIII—IX кылымдард; Эне-Сайда калк отурукташкан шаар сымал жайлар да курулган (Уйбаг езенунун куймасы). XI—XII кылымдарда кыргыздарга таандык археологиялык эстеликте} «хыргыстар сооктер» («кыргыз сооктору») деп аталууда. Бул доордо Эне маданиятынын Орто Азиядан жана Чыгыш Азиядан обочороок болуп калганы байкалат. Дуйнодон эрте откон жаш балдардын соокторун Эне-Сай кыргыздары орттобостон комушкон. Демек, алардын «куноосун» от аркылуу тазалоонун кажети жок болгон.

[vankuver]

Улуу Кыргыз дөөлөтү
(кагандык)
840 — 924
Борбор калаа 840-924 Ордо-Балык
Тил Байыркы кыргыз тили
Калк энисей кыргыздары(Енисей жээктеринде)
Уйгурлар( Чыгыш Түркстанда)
кидандар(Маньчжурияда)
.

Улуу Қырғыз Дөөлөтү- 840-925-жылдарда Ички Азияда өкүм сүргөн қубаттуу көчмөн қырғыз қағанаты.
Тарых
Байыркы түрк элдеринин бири Экинчи Түрк кагандыгы начарлагандан кийин уйгурлар, карлуктар басмылдардын биргелешкен күчтөрү аны талкалаганда, көчмөндөрдүн жаңы талаа дөөлөтү Уйгур кагандыгына тийген эле.
VIII кылымда Борбордук Азияда үстөмдүк уйгурлардын колунда эле. Уйгурлар эзелтеден бери Борбордук Азиянын талааларында жашаган. 745-840-жж. Уйгур каганаты абдан күчтүү мамлекет болгон. Анын күчтүү мезгилинде Кытай мамлекети дагы жыл сайын салык төлөп турган.
Кыргыздардын өздөрүнүн күчтөрүн ал убакта Жети-Сууну ээлеп алышкан Карлуктар менен Чиктер жана түрк урууларынын калдыктары менен Уйгур кагандыгы Элетмиш Билгеге каршы күрөшүү үчүн бириктиришкен (747-759). Түрк бектеринин арасынан чыккынчылар чыгып Элетмиш Билгеге эскертип коюшат. Ал чечкиндүү арекет кылып союздаштарды жалгыздап талкалаган 758-жылы уйгурлар Ортоңку Энесайдагы кыргыздардын өлкөсүн басып алышат. 795-жылы кыргыздар уйгур каганатына каршы көтөрүлүшкө чыккан. Бирок жеңилип калган. Кыргыз Ажолору өч алуу максатында 25 жыл бою өз күчтөрүн топтошкон.
IX кылымдын башында Уйгур кагандыгы мурдагыдан бошоңдоп калган эле. Анда ич-ара чыр-чатактар күч алып ички-саясий абал абдан начарлаган. Бул учурдан кыргыздар дароо пайдаланып, уйгурларга каршы согушуга даярдана баштаган. Кытай булактарынан төмөнкүлөрдү окууга болот. .
Кыргыз каганы өзүн Ажо деп жарыялап, аялын ханыша деп жарыялаган. Бул кыргыздардын тарыхындагы 820-жылы болгон. Ошол мезгилде Карлугдардын колдосуна ээ болушкан. Кыргыздар өздөрүн Уйгур кагандыгынан көз карандысыз деп жарыялап, Борбордук Азияга үстөмдүк кылууга умтула башташкан. Бул мезгилге чейин Кыргыз кагандыгы узакка созулуучу согуштарга атайын даярдыктардан өтүшкөн. Аскердик административдик системаны түзгөн. Ажо Сибирь элдерине бир нече жолу жортуул жасап, мамлекеттик чек арасын бир кыйла кеңейткен.
Ошол мезгилде кыргыз Ажосу уйгурлар менен каршылашкан арабдар, тибеттиктер, кытайлыктар жана Теңир-Тоолук Карлук мамлекети менен дипломатиялык байланыштарды түзө алган. 820-жылы кыргыз Ажосунун өзүн Каган деп жарыялашы Уйгур каганына согуш жарыялаганга барабар болгон. Уйгурлар Кыргыз ажосуна кыр көрсөтүү максатында Энесайга аскерлерин жиберет, бирок Уйгур аскерлери жеңилип калышат. Согуш андан ары уланып 20 жылга созулат. Кыргыздар бул согушта басымдуулук кыла баштаган.
Кыргыз ажосу Уйгур каганына мындай деген кат жиберет «Сенин тагдырың бүттү, мен жакында сенин алтын Ордоңду аламын, анын алдына атымды байлап өзүмдүн туумду илемин. Эгерде мени менен алышкың келсе дароо келгин эгерде алыша албасаң тезинен жогол». Согуштагы жеңилүүлөр Уйгур кагандыгынын ич-ара күрөштөрүн күчөткөн. 840-жылы кар калың жаап мал кырылып, ачарчылык жана жугуштуу оруулар күчөгөн. Ушул жылы Кыргыздардын ажосу Уйгурлардын борбор шаары Ордо-Балыкка 100 миң аскерин жиберип, уйгурлардын борбор шаарын алган. Уйгур каганы салгылашта курман болгон, уйгурлардын калганы Байкалдын ары жагына Чыгыш Түркстанга качып кетишип өздөрүнүн жакшы жерлерин жана кең байлыктарын кыргыздарга калтырууга мажбур болушкан.
Энесайлык кыргыздар уйгурларды куугунтуктап отурушуп Чыгыш Түркстанга басып киришет. Кыргыздар уйгурлардын шаары Анси жана Беш-Балык шаарларын алышат. Андан ары Теңир-Тоо менен Жети-Сууга чейин жеткен. Ошентип, IX кылымдын орто ченинде Уйгур кагандыгынын ордуна «Улуу Кыргыз державасы» пайда болгон.
Улуу Кыргыз державасынын аймагы чыгышта Курыкандарга (Гулиганиге) чейин түштүктө Тибеткечейин, түштүк-батышта Жети-Сууга чейин созулуп жаткан. Радловдун пикири боюнча, кыргыздардын ханы 970-жылы гана Энесайдагы өзүнүн мурунку Ордосуна кайтып келген. 924-жылы кытайлардын Орхонго жортуулу жөнүндө баян кыргыздар 970-жылга чейин Моңголияда же анын эч болбосо бир бөлүгүндө болушу жөнүндө күмөндөнүүгө мажбурлайт.
Кытай жазма булактарына караганда, Кыргыз мамлекети дашилер (ал убакта арабдарды атагандай тажиктер), туфандар (тибеттер) жана гелолу (карлуктар) менен дайыма достук байланышта болгон. Кыргыздардын арабдар, тибеттер жана карлуктар менен достугу жөнүндө баяндан кыргыздар ал тугул державалык доорунда да Орто Азиянын батыш бөлүгүндө болуп жаткан согуштарга кийлигишпегендиги жөнүндө корутунду чыгарууга мүмкүндүк берет.
Белгилүү бир мезгилге чейин алардын душмандары уйгурлар гана болушу мүмкүн, анткени алар 860-жыл менен 873-жылдын ортосундагы мезгилинде азыркы Кытай Түркстанын Кара-Ходжа (азыркы Турфандын жанында) жана Бешбалык (кытайча Бейтин, азыркы убактагы Гучендин жанында) шаарлары менен кошо басып алган болчу.
IX кылымда жазган Гардизиден тышкары, хижранын 372-жылы, б.а. 982-же 983-жылы перс тилинде жазылган «Дүйнөнүн чектери» (Худуд ал-алам) деген автору белгисиз эмгек кызык маалыматтарды берет. Кийинчерээк бул эмгек орус илимий адабиятында адетте «Туманскийдин кол жазмасы» деген ат менен белгилүү. Бул булакка караганда, кыргыздар тугузгуздардын түндүк гана эмес, батыштагы коңшулары да болгон. Анын эсесине кыргыздар башка Жети-Суулукэки элдин – чигилдер менен тухсийлердин кошуналары катары аталган. Чигилдер Ысык-Көлдүн түндүк жээгинде, түргөштөрдүн бир бөлүгүн (түргөштөрдүн башка канаты катары жогоруда аз эли аталып кетти) түзгөн тухсийлер Чүй дарыясынын өрөөнүндө жашаган.
.
Кыргыздар өздөрүнүн Улуу державалык доорунда аймагын түштүк-батыш жакка кеңейткен. Муну Гардизинин жогоруда келтирилген сөзүнө караганда, тугузгуздардын аймагынан Энесайдагы Кыргыз каганынын ордосуна чейинки жол Көгмен тоолорунан же Саян тоо кыркаларынан төндүккө карай 7 күндүк жолду ээлеген.
Арабдардын элестетүүсү боюнча кыргыздар ээлеген жер чыгышта океанга чейин жеткен.
Кыргыз падышасы кыргыз хаканы (каган) деп аталган. Алар жоокердиги менен айырмаланып, коңшулары менен согушуп, кастыкта бөлгөн. Алардын арабалары (же кайыктары), койлору, уйлары жана жылкылары бар, алар суу, жайыт жакшы аба ырайын жана шалбааларды издеп көчүп жүрүшөт. Алар отко сыйынып өлгөндөрүн өртөшөт, чатырларда жана кепелерде жашап мергенчилик менен кесип кылышат. Алардан чыгышты карай кыргыздардан чыккан фури деген эл бар. Алар башка кыргыздар менен аралашпайт. Алардын тилин башка кыргыздар түшүнбөйт. Кыргыз каганы жашаган шаар Кемижкет деп аталат. Кыргыздардын кагандыгында кыштак да, шаар да жок. Хакан жашаган жердегилерден башканын баары чатырларда жашайт.
Кытайлар мындан тышкары өлүк өрттөлгөндөн кийин калган сөөктөрдү бир жыл өткөндөн кийин жерге көмүшөт деп айтышат. Түрктөрдөн айырмаланып кыргыздар адам өлгөндө бетин тытпайт. Өлгөндөрдү өрттөө жөнүндө маалыматтарда Гардизи кыргыздардын пикири боюнча от эң таза нерсе жана аркандай ыпыласты жок кылат деп кошумчалайт, ошентип өлгөн адам ыпыластан жана күнөөдөн от менен тазаланган. Башка кыргыздардан айырмаланып, фури эли өздөрүнүн өлгөн адамдарын тоого алып барышып, ал чиригенче дарактарга калтырып кетишкен.
Бирден-бир кыргыз шаары же кыштагынын аты жөнүндө болсо, бул аттын Кытай транскрипциясы Иакинфтин окуганы боюнча – Мидичжы, Шоттун окуганы боюнча – Мидичжита.
X кылымдагы автор Абу Дулаф кыргыздардын турмушун бир кыйла жакшы сүрөттөйт. Бул баянда кыргыз жазмасы жөнүндө эске алынгандыгы кызык, бул жөнүндө Тан-шуда да айтылган, мында кыргыздардын «жазмасы жана тили уйгурлардыкына абдан окшош» деп белгиленген. Сөз ошол убакта уйгурлардын арасында таркай баштаган жана кийин моңголдор кабыл алган алфавит жөнүндө эмес, андан байыркы жазуулар жөнүндө болуп жатат, орхон жазууларын ачуунун аркасында аны окуу үчүн ачкыч табылган эле.
Моңголияда кыргыздардын үстөмдүгү кыска убакытка созулгандыгына карабастан, кыргыздар жөнүндө эскерүүлөр моңголдордо ушул убакка чейин сакталып калган, балким Моңголияны моңголдор ээлеп алганга чейин бул өлкөдө жашаган жана үстөмдүк кылган акыркы эл кыргыздар болгондугуна байланыштуу ушундай болушу ыктымал.
Рамстед Селеңга менен Орхондун ортосундагы ушундай «кыргыз» көрүстөндөрү жөнүндө эске салат, мындагы эстеликтердеги жазууларда VIII кылымдагы Уйгур кагандарынын биринин падышачылыгы жөнүндө айтылган. Кыргыздар Моңголияда үстөмдүк кылган акыркы түрк эли болгон. Ошентип, түрктөрдун жоктугунан моңголдук тектеги элдер пайдаланып кеткен. Буга «фури» тили башка кыргыздар үчүн түшүнүксүз болгондугун Туманскийдин кол жазмасындагы сөздөр көрсөтүп турат.
Ошол убакта атүгүл Энесайдын жогору жагында, кыргыздардын түштүк жагында моңгол тегиндеги ойрот эли жашаган, алардын тили Чыңгыз хандынмоңголдорунун тилинен диалектилик жагынан гана айырмаланган. Бул жерде эки тил – түрк жана моңгол тилдери канчалык аралашып кеткендиги жөнүндө Рашид-аддиндин сөздөрүнөн көрүнүп турат, мында Энесайдын жогорку бөлүгүн түзгөн дарыялар Сексиз-мүрөн (Сегиз дарыя) деп аталат. Азыр бул жерде моңголдордун катуу таасиринде болушса да түрктөр жашап тургандыгы белгилүү.
Кыргыз-Кытай (Тан) мамилелери
Кыргыздар 840-ж. Уйгурлардын борборун алганда ал жерде Уйгур каганынын кытайлык ханышасы Тайхени колго түшүрүп, кошундардын коштоосу менен аны кайра Кытайга жөнөткөн. Бул кошунга уйгурлардын Уге каганы кол салып, ал ханышаны кайра туткунга түшүрүп алат, ханыша уйгурлардын туткунунан 843-жылы гана бошотулат. Кытай императорлору адегенде жаңы туушкандарын өз тектеши катары эсептегиси келген. Анткени Хуннулардын мезгилинде Кыргыз ээлигинин башкаруучусу болгон Ли Лин чыккан Ли уруусунан Тан династиясынын өкүлдөрү дагы чыгышкан эле. Бирок император Сюань-цзунда (847-859) «Хагас Тандардын тукуму менен теңелүүгө кудуретсиз чакан уруу» деген жыйынтык чыгарышкан. Уйгурларды жеңип чыккан хан 847-жылы эле, башкача айтканда, анын башкы душманы Уге дүйнөдөн кайткан жылы өлгөн, Тан-шуда анын эң жакын ордун басуучусунун аты жана титулу келтирилген, бирок ал жөнүндө, андан кийинки Кыргыз хандары жөнүндө эч кандай маалыматтар айтылган эмес.
Аскердин иш
VIII кылымдын башындагыга караганда бир кыйла көп материалдык жана адам ресурстарына ээ болгон көз каранды элдер өздөрүнүн аскерлерин кыргыз курамына кошууга милдеттүү болчу. Администрациянын жана аскер күчтөрүнүн башында Ажо турган. Ага 3 бий жана ар кыл баскычтагы чиновиктер баш ийишип 6 бөлүккө бөлүшкөн. Туруктуу аскерлерден куралган атчандар гвардиясы болгон. IX кылымда кыргыздар көз каранды уруулардын түзгөн аскер күчтөрүн эсептегенде 100 миң аскери болгон.
Термин
«Улуу Кыргыз державасы» деген түшүнүктү илимге академик В.В.Бартольд өз аныктоосу менен кыргыздардын Борбордук Азиянынкеңири аймагын камтыган империялык мезгилине карата эң алгач колдонгон. Ал Энесай кыргыздарынын тарыхын өз изилдөөлөрүнүн негизинде 1927-жылы жазган «Кыргыздар. Тарыхый очерк» деген китебинде кеңири чагылдырган.
.

Бетин тытпайт экен бирок орттошчуу экен. дагы башка материалдарды алып келем

Билдирүүнү түзөткөн: vankuver: 24 Апрель 2014 - 11:55