[kuba.94kg]

«Риторика» деген термин грек
тилинен которулганда
«чечендик өнөр» (ораторское
искусство) дегенди туюндурат.
«Риторика филологиялык илим
катары кызыл тилдеги,
чечендик өнөрдөгү (оратордук
искусстводогу), кептин
ачыктыгына, тактыгына,
көркөмдүүлүгүнө,
уккулуктуулугуна
жетиштирүүчү, анын
ыкмаларын үйрөтүүчү илим».

[kuba.94kg]

Риторика бир нече кылымдык
тарыхы бар дайыма өнұгұп
өзгөрұп толукталып келе
жаткан илим Чечендик өнөр
Риторика логика психология
этика эстетика тарых тил
илимдери менен тыгыз
байланышта

[kuba.94kg]

Риторикада кептин
композициялык тұзұлұшұ
сұйлөú учурундагы ымдоо,
жаңдоолор мимика, жесттер да
маанилұұ орунду ээлейт

[kuba.94kg]

Бирок 20-кылымдын 20-
жылдарынан баштап, совет
өкмөтү мезгилинде чечендик
кеп проблемасы өзүнүн
актуалдуулугун жоготуп,
риторика жогорку окуу
жайларында жана мектепте
окутулбай калган. Анткени
тоталитардык заманда риторика
өзүнүн маанисинен ажырап,
оратор менен аудиториянын
жандуу карым-катнашы ишке
ашпай калган. Мунун дагы бир
себеби сүйлөй турган адам
тигил же бул мекеме тарабынан
мурдатан даярдалган жана
бекитилген, эч кандай
өзгөрүүсүз, анын чегинен чыга
албай турган текст боюнча гана
чыгып сүйлөгөн. Оратор ээн-
эркин сүйлөө укугуна ээ боло
албай, анын сөзү катуу
цензурага туш болгон.Бул
докладчыны жекече, эркин ой
жүгүртүү менен өз оюндагысын
айтуу мүмкүнчүлүгүнөн
ажыраткан. Демек ошентип,
кызыл тил, чечендик кеп,
оратордук жөнүндөгү илим эч
кимге керексиз болуп калган.
Бул мезгилде жалпы элдин
сабатсыздыгын жоюу иши
ийгиликтерге жетишкендиги
менен сүйлөшүү этикети, кеп
маданияты төмөнкү деңгээлге
түшкөн:

[kuba.94kg]

– мектептерде чечендик
искусствосу, риторика
окутулбаган;

– кооз, көркөм, туура, так
сүйлөөгө үйрөтүлбөгөн

[kuba.94kg]

Ал эми азыркы демократиялык
коомдо оратор ээн эркин
сүйлөөгө мүмкүнчүлүгү бар. Ал
аудиториянын көңүлүн өзүнө
буруу менен угуучулар үчүн
өзүнүн сөзүн кызыктуу кылуу
менен өзүнүн сөзүнүн
акыйкаттуулугуна угармандарды
ынандыра билүүсү зарыл.
Ораторго өзүнүн докладын
чыгармачылык менен
даярдоого туура келет. Бул үчүн
риториканын бардык алдыңкы
үлгүлөрүн, сырларын билүүсү
зарыл.

[kuba.94kg]

Бүгүнкү күндө риторикага
карата кызыгуу кайрадан
жанданып, бул предмет айрым
мектептерде окутулуп жатат.
Ошондой эле, кеп маданияты
анын ажырагыз бир бөлүмү
катары саналууда. Риторика
бүгүнкү күндө Россиянын окуу
жайларынын баарында ал түгүл
техникалык факультеттерде да
окутулууда .Ошондой эле,
эмимектептердеги жана
жогорку окуу жайларындагы
бүтүрүү экзамендеринде
бүтүрүүчүлөрдүн кеп
маданиятына да өзгөчө көңүл
буруу менен бул боюнча суроо-
тапшырмаларды тесттерге да
киргизүү маселеси каралууда.

[kuba.94kg]

Азыркы учурда мектептин
алдында жооптуу милдет бул -
замандын талабына шайкеш
келген, ар тараптан өнүккөн,
чыгармачыл жаш муундарды,
өз мекенинин чыныгы
атуулдарын окутуп-тарбиялоо
болуп саналатгандыктан, бул
милдетти ишке ашырууда
албетте, биринчи кезекте
окуучулардын тилдик-
коммуникативдик
компетенттүүлүгүн
калыптандыруу менен бирге эле
сүйлөө маданиятына, кеп
адебине, кепкорлук, сөзмөрлүк
чечендик ыкмаларга
машыктыруу маселеси биринчи
орунда турат. Кыргыз эли
илгертен бери эле сөз багып,
сөз сыйлаган, сөздүн кадырына
жетип, ар бир сөзгө маани
берген эл. Сөздүн кудурет- күчү
менен жоолашкан элдер
ынтымакташып, сунулган
кылычтар кынына кирген.
Сөздүн кереметтүүлүгүн биз
санат-насыят, термелерден,
макал-ылакап, табышмактардан
баштап, эпос-романдарды,
поэзия, прозаларды окуганда
сезип-туябыз. Ушул көз
караштан алып караганда
риторика, чечендик кеп – бул
адамдын алга карай өнүгүүсү
үчүн абдан зарыл өнөр, касиет.
Риторика өз алдынча илим
катары өзүнүн кызыктуулугу,
зарылдыгы, керектүүлүгү,
татаалдыгы, ар тараптуулугу
менен да өзгөчөлөнөт жана
актуалдуу.

[kuba.94kg]

Кыргыз тилинде чечендик
кептин маселелери башкаларга
салыштырмалуу али
изилдениле элек. Жаңыдан гана
аракеттер башталды. Ал эми
байыртадан бери келаткан
кыргыздын тубаса чечен –
таланттарынын
чыгармаларында таалим-
тарбиялык таасири күчтүү
канчалаган акыл казыналары
бугуп жатат. Алар бүгүнкү
күндө да актуалдуулугун
жоготпостон сакталып, улам
жаңыланууда. Демек, ал
залкарлардын чечендик кебин
же жалпы эле чечендик кепти,
аны окутуп-үйрөтүүнүн жол-
жоболорун иликтөө иши
азыркы учурда биздин башкы
максаттарыбыздан болуп
саналат.

[kuba.94kg]

Байыркы Греция чечендик
өнөрдүн эң тунгуч уюшулган
мекени катары таанылган.
Биздин эрага чейин эле эле
байыркы гректерде чечендик
искусство деген эмне экендиги,
анын кандай ыкмалары,
түрлөрү болору, жалпы эле
маани-маңызы аныкталган. “Ал
үч өзгөчөлүктөн, т. а.
багыттаган оюн — козгоодон,
анын маанисин — чечмелөөдөн
жана ой корутундусун элге
далилдүү жеткире билүүдөн
турган. Алгачкы риториктер
катары Динарх, Гиперид,
Горгий, Исократ, Эсхил,
Филократ жана айрыкча
Демосфен ж.б. саналган.» .
Булар риториканын
ыкмаларынын негизинде
чечмелөө, далилдөө сыяктуу
логиканын мыйзамдарын
жакшы пайдаланып, көбүнчө
оозеки сүйлөөгө устат
болушкан. “Тил чеберлеринин
ийгиликтерге жетиши -сөздөрүн
фактылар менен бекемдеп
сүйлөгөн кылдаттыгы, талуу
жерден кармап, сын кое билген
тапкычтыгы менен
айырмаланган”. Алардын
көрүнүктүү өкүлдөрүнө
Протагор, Горгий, Сократ,
Платон, Аристотель ж. б. кирет.
Протагор ар дайым сөз
айтышына түшкөн, пикир
талашууну баштаган чечен,
риторика өнөрүнүн негиз
салуучуларынын бири катары
эсептелет. Платон чечендикти
акылмандык менен тең катары
карап, «элдик туура чечимдин,
билимдин жана калыстыктын
башаты — риторикада жатат»
деген.

[kuba.94kg]

Демокрит сөздүн келип чыгыш
тарыхы, аткарган функциясы
туурасында баалуу ойлорун
айткан. Гениалдуу ойчул
Аристотель тил өнөрүнө
эбегейсиз зор салым кошкон,
риторика боюнча көп жазган,
энциклопедиялык аң-сезими
бар мыкты лектор болгон. Ал
«сөздүн максатына жетип, так
жана түшүнүктүү болуусу бул –
чечендик искусствонун биринчи
талабы, стилдин ийгилиги
тактыкта, билимиңдин зор
экендигин таасын көрсөтүп
турган сөз жакшы» деген

[kuba.94kg]

Риторика биздин эрага чейин 5-
кылымда байыркы Грецияда
пайда болуп, «бардык
илимдердин ханышасы» катары
эсептелинген. Платон жана
анын окуучусу Аристотелдин
кызыл тил тууралуу ой
жүгүртүүлөрү бүгүнкү күнү дагы
өз маанисин жоготкон жок.
Риторика илиминин өнүгүү
тарыхынын бардык учурунда
анын мааниси өркүндөп, ар кыл
мезгилдерде бул илимдин ар
кыл алдыңкы,үлгүлүү жактары
биринчи планга чыгып келген

[kuba.94kg]

Байыркы Греция өңдүү эле
риторика искусствосунун
өнүгүшүно байыркы Рим да зор
салымын кошкон. Буга
Демосфендин жолун жолдогон
Марк Тулий Цицеронду,
Корнелий Тацит, Стаций
Цецилий ж. б. кошсок болот

[kuba.94kg]

Байыркы Римде риторика
биздин замандын биринчи
кылымында өзгөчө өркүндөп
өскөн. Белгилүү оратор,
саясатчы жана жазуучу Марк
Туллий Цицерон жана анын
«Оратор» деген чыгармасы
бүткүл Европа элинин
маданиятына күчтүү таасирин
тийгизген. Эгер байыркы
гректердин доорунда
риториканын жетектөөчү
идеясы же формуласы катары
«ынандыра билүү
искусствосу» («искусство
убеждать»)саналса, ал эми
римдик кызыл тил теориясында
эң негизгиси «жакшы сүйлөө
искусствосу» болуп саналган.

[kuba.94kg]

Байыркы Грецияда коомдук
саясий өнүгүүдө кеңири массага
таасир этүү үчүн саясий
күрөшкө түшкөн түрдүү
партиялардын
кармашууларынын
натыйжасында, алардын ар
кимиси өздөрүнүн ойлорун
далилдөө максатында талаш
тартыш, диспуттарды, ар кыл
ыкма, усулдарды
пайдаланышкандыгынын
жыйынтыгынан улам бара бара
риторика илими пайда болгон.

[kuba.94kg]

“Байыркы Грецияда негизинен
үч түзүлүш болгон(элдик
жыйналыш, беш жүздүк жана
сот). Элдик жыйналыш
мамлекеттин эң жогорку
органы он күндө бирден
чогулуп, мамлекеттик олуттуу
иштерди кеңешеип чечип
турушкан. Жыйналышта ортого
чыккан адамдар өздөрүнүн
орундуу, далилдүү сөздөрү
менен отургандарды
ынандырып, алардын акыл
эсине гана эмес, эмоция,
сезимдерине да күчтүү таасир
калтырып, бара бара
мамлекеттин иштерине
аралашып, “оратор” деген
наамга ээ болушкан”

[kuba.94kg]

“Оратор – көпчүлүктүн алдында
чыгып сүйлөгөн, чечен, сөзгө
уста киши”. Оратор
латын тилинен которгондо
сүйлөө дегенди туюндурат.
Оратордук өнөр бул – сөздүн
кудурет – күчү менен кыйын
кырдаалдардан чыгып кеткен
сөз багып, сөзгө маани берген,
сөзгө уста, чечен, сөзмөр,
кепкор, көпчүлүк эл алдында
таамай, так, курч, ачык,
далилдүү да, көркөм да,
логикалуу да сүйлөй билген
акылман адамдарга таандык

[kuba.94kg]

Ошондой эле, байыркы
Грецияда жогорудагыдай элдик
жыйындарга күнөөлүүлөрдүн
иштери коюлуп, сот ишке
ашкан. Адис айыптоочулардын
(прокурор) жоктугуна
байланыштуу айыптоочунун
ролун бардык катышкан
адамдар аткара беришкен. Ал
эми күнөкөр элдин алдында
өзүн актап, элдин көңүлүн
өзүнө буруу үчүн ар кыл
ыкмаларды колдонгон. Эгер ал
үй бүлөлүү болсо аялын,
балдарын ортого чыгарып,
элдин аларга боор ооруусун
күткөн. Жоокер болсо согушта
алган жаракаттарын көрсөткөн.
Афинада соттун мүчөлөрү беш
жүз адам болсо, элдик
жыйналышка келгендердин
саны алты миңден ашкан.
Ошончолук көпчүлүктүн
алдында сүйлөө албетте,
чечендикти талап кылган. Ошол
учурда чукугандай сөз тапкан,
оратордук өнөрү бар
адамдардан атайын жардам
сурашкан. Сүйлөнүүчү сөздү
атайын жазып берген оратор
адамдар “логографтар” деп
аталган

[kuba.94kg]

Демек, риториканын атайын
илим катары түптөлүүсүнө жана
оратор, чечендердин,
ораторлук өнөрдүн,
ораторлордун эл арасында
пайда болуп
өнүгүүсүндө байыркы
Грециянын коомдук жашоосу
табигый түрткү болгон деп
айтууга толук негиз бар.

[kuba.94kg]

Грециядагы ошондой риторика
илимин негиздеген ораторлор
катары Лисий, Горгий,
Демосфен, Исократ (байыркы
Грек публицисти Сократтын
окуучусу) ж.б.ларды атасак
болот. Грецияда дагы бир катар
ораторлор өсүп чыккан бирок
алардын эмгектери да,
ысымдары да сакталып
калбаган.