[talant.elmira]

-Бурулкан,эгер сенин нанынды бут сатып алсак,биз менен кафеге барып келбейсинби? Жай олтуруп суйлошолу? Медеттин айткан созуно Сабыр сынчы ыраазы боло коштоп койду:

-Бурулкан,сен эч кабатыр болбо. Сага айта турган соз коп. Ээн олтуруп суйлошконубуз он. Биздин сага деген оюбуз ак. Мандайын жарык,эч жамандык ойлобогон Сабыр сынчыны Бурулкан жылмая карап:

Нанды сатып бутойун,анан баралы - деди. Медет:

-Алдагы нандын баасы канча болот? Баарын сатып алайын, - дегенде Бурулкан уялып,жер караган калыбында:

-Бул жерде алтымыш нан бар,беш сомдон эсептегенде уч жуз сом болот, - деп уялынкы айтты. Медет,чонтогунон намыянын алып чыгып,Бурулканга беш жуз сом сунду. Бурулкан кайра эки жуз сом кайрып бергенде:

-Жок,сен ал эки жуз сомго чай ичип кой. Келе нандарынды - деп,Бурулкандын колунан нандарды алып:

-Мен азыр келем - деп,нары жакта олтурган кайырчыларга нандарды таратып берип,кайра келди да:

-Жургуло,ээнирек, жакшы кафеге баралычы,ызы- чуудан алыс болуп - деп,алдыга басты. Бурулкан эмне айтаарын билбей,ичинен Медеттин жоругуна ыраазы болду.

"Кап,жашыраак болгондо,тийип алчу неме экен" деп ойлоп койду Бурулкан. Чынында,алтымыш нанды жок дегенде уч саат дегенде сатып бутмок,болбосо кечке чейин аран сатмак,отпой калганын уйуно алып кетмек.

Бурулкан ортозаар уйбулодо тарбияланып, турмуштун ачуу-таттуусун билип,турмушка олуттуу карап,коп нерселерге тушунуп калган эле. Алты кыз,бир уул-жети бир туугандын бешинчиси. Атасы Карганбек айылда кампачы болуп иштеп,азыр уйдо бош. Жер иштетуу менен алек. Апасы Кумушай почтодо гезит-журнал, кат таратат. Ата-энеси жумушчу болгону менен,иштемчил. Жерди кысыр калтырышпай, осумдук остургонго, мал бакканга шыктуу. Кыздарына дагы жакшы тарбия берип,башка кыздардай ээн кое берип,эби жок кийингендерине жол беришкен жок. Ал турсун чачатарын кыркып,ашыкча боенгон кыздары болбоду.

[talant.elmira]

Энеси Кумушай дайыма кыздарына акыл айткандан тажабаган,созду таап суйлогон,куйоосу Карганбекке жасаган мамилеси кыздарына сабак болсун дегенсип,атынан айтпай, "апамын уулу" деп,тергегени алты кызына пайдасынан башка зыяны тийген жок. Баскан-турган сайын Кумушай: "Кыз киши эркек кишиге тен ата болгону туура эмес,эркектен алдыга озуп баспагыла. УУлу кишилердин алдынан кесип отпогуло" деген создорду кундо болбосо да,кун алыс кулактарына куюп,кыздарын ыймандуулукка тарбиялоо адатка айланган. Бурулкан энесинин созун эстеп,Сабыр сынчы менен Медетти алдыга откоруп жиберип,озу экоонун артынан басты. Нан саткан кесиптештери Бурулканга кызыгуу менен карап калышты. Жумурткадай аппак иномарка машинага келип тушкондо,Бурулкан озунчо сурдоп,уялганы куч алды. Анан эмне кылмак,атасы тааныбаган эле экикиши журу деп эле машинасына салып алып баратса,кайда баратканын озу да билбесе... Кафеге баратабыз деп алдап коюштубу? Бирок,экоонун тен жуздорунон жамандыктын белгиси билинбейт,бара кором да деп оз ою менен Бурулкан алек болуп келатканда, машина "Сонкол" ресторанынын жанына келип токтоду.

Сабыр сынчы Медетке карап:

-Тынчыраак,эл аз жер болсо жакшы болот эле, - дегенде Медет сыпайы:

-Кам санабаныз,бул жер деле тынч, - деп жол баштады. Бурулкан омурундо ресторанга кирип коргон эмес. Буттары чалыштап,басалбагандай сезилип кетти озуно. Ресторанга кируу эч оюнда жок эле. Ресторанга кирип баратып,озунун жупуну кийим кийип алганына уялып:

Мен кирбей эле,силерди кутуп турайынчы сыртта. Озумду ынгайсыз сезип атам, - деп артка жылды.

[talant.elmira]

Бурулкандын созун уккан Медет анын жанына жакын басып келип:

-Сени сыйлайлы деп атайын ресторанга келсек,кирбейм дейсин. Кирбесен,биз аябай таарынып калабыз. Эч тартынба,озунду эркин сез, - деп,чыканагынан кармады да,жетелеп кирди. Бурулкан ресторанга кирбоого канчалык аракет кылбады,болбоду, кирууго туура келди.

Таптаза жасалгаланган болмого киргенде Булукан озун чет мамлекетке тушуп калгандай сезип,толкулданып кетти. Козун бар-бар ачып-жумуп, танкалганын жашыра алган жок. Нары бучта олтурган тили буруу, таза кийинген уч кишиден башка эч ким жок эле. Медеттин корсотуусу боюнча берки бучтагы аппак дасторкон салынган столдон орун алышты. Ангыча шыпылдай басып, кыска юбка кийген, узун бойлуу, европа улутундагы кыз келип, заказ кутуп туруп калды. Сабыр сынчы менен Бурулкан эмне дешти билбей, Медетти карашты. Медет тиги кызга орус тилинде суйлоп, заказ берип, столго чалкалай олтура эки жакты шектуу карап,анан:

-Бул жер тынч, киши болгону менен кыргыз тилин тушунушпойт. Оз элибизде, оз жерибизде туруп тилибизди жеригеибиз урп-адат,каада- салтыбызды чанганыбыз ото эле одоно иш болуп атат.

[talant.elmira]

"Балык башынан сасыйт" дегендей,эне тилин билбеген депутаттар бар, - деп окунгон тур коргозду. Сабыр сынчы башын чайкап:

-Айтканын туура. Калыгул даанышман айткандай, "тексиз жерден бий чыгат,тегизжерден тегирмен чыгат" деген заман келбедиби. Элди ойлобой эле оздорунун комочуно кул тартып жатышпайбы. Ошондуктан бизге элди ойлогон бала керек. Тээ илгери калмак, кытайды жерибизден суруп чыккан баатыр ата- бабаларыбыздын кайран эмгеги. Элди, жерди сактап, чет душмандардан коргоп, канын, жанын аябаган, эл камын ойлогон ал кездегидей баатыр, эрлер жок азыр. Санчы сынчы айткандай: "Аялдарынын оозунан чыккан созду аткарган, катынбаакы, дунуйокор, алдым-жуттум, ач коздордун саны кобойду. Бурул, сен айткан созго конул буруп олтурсан. Мен бир жакшы соз айтып беоейин. Ошол создун маанисине тушунсон, сен биздин ойдон чыкпайт болушун керек, - деп Бурулканды табышмактуу карады.

Ангыча узун шыйрак кыз заказды алып келди. Сабыр сынчынын маанилуу, ачык, табышмактуу коз карашы, айтып аткан созу Бурулкандын ички сезимин туйшукко салды. Эмнени айтканы жатат? Эмне деген ойлору бар булардын, же мени баласына же бироого алып бергени жатышабы? Эмнеси болсо да, тезирээк айтса болот эле,табышмактатпай? Мени ресторанга киргизгендей, мен бул экооно эмне иш кылып бердим?.. Же эмне мени чет мамлекетке сатканы атышабы?

Бирок, суйлогон создоруно караганда, экоо тен ыйман, тартип жонундо суйлоп атышат, - деген будомук ойго алаксып жатканда оюн Медет бузуп жиберди.

-Бурулкан,тамакка кара,эмнени ойлоп атасын? Бурулкан жылмайып: - Мен жон эле, ачыгын айтсам, мени туйшолткон ой, силерди тааныбасам, мени ресторанга киргизип сыйлагыдай, сиздердин сыйды коргондой, менде эч шарт жок эле. Жанатан бери ойлогон оюм ушу, - деп уялынкы жер карады.

Бул созго Сабыр сынчы мындай деп жооп берди:

-Бурулкан, сен бизден коркпо, тамакка кара, биз сага баарын шашпай тушундуруп айтып бергенге убакыт жетиштуу. Адегенде тамактанып алалы. Анан мен баштан создон улунтайын. Байкашыма караганада Бурулкан, сенин корккондой турун бар. Эч коркпо. Сенин айткан созун да жуйоолуу. Сага тушунобуз.Биздин оюбуз ак деп айтпадым беле.

[talant.elmira]

Сакалдуу башым менен мен сени жаман жолго туртсом, анда кандай болот. Медет айткандай, озунду эркин сезип, тартынбай тамакка кара. Тамак ичип отурганда шашпай, кысынып-кымтынбай олтуруш керек. Анткени тамак ичип отурганда, омур токтоп турат деп айтылыт. Ансыз деле адам омурго жарды. Эртен эмне кутуп турат, биз кайдан билебиз? Буюрган иш качпаса керек, буйрук менен мына минтип учообуз насиптеш болуп олтурабыз., - деп нандан узуп оозуна салды. Ортодо соз узулду.

Учоо тамактанып отурганда Медет Бурулканды улам бир башкача коз караш менен карап жатты. Муну Бурулкан байкап отурду. Бирок, ичинен иренжиди. Эркекке айла жок,кызындай кызга сугун артып, менден канча жаш улуу болду экен? Он жаш улуу болсо да, мейли эле, уйбулосу бар болсочу? "Уйдон жети кадам баскандан кийин эркек бойдокмун деп айтат" деген ушу. Чын эле мени суйуп калагн го?.. - деген ойлорду ойлоп жатып,тамакты кандай жегенин билбей калды. Ортодогу тынчтыкты Сабыр бузду:

-Жакшы даамдуу тамак болгон экен. Эми мен жанагы айтып келайткан созду улайын. Силер конул буруп тургула, -деп колуп аарчып, анан созду алыстан баштады.

-Тээ илгери бир бай болуптур. Анын тумондогон коп малы болуптур. Бирок,бир арманы баласы жок экен. Аялы экоолоп барбаган бакшысы,тунобогон мазары калбаптыр. Анан кемпири менен кенешип,жаш токол алган экен. Алганда да сынчыга сынатып, бир ортосаар жашаган кишинин кызын жактырып уйлонуптур. Байбиче катыны торобогондуктон, анын сунушу менен алган жаш аялы жыл маалында эркек бала торойт. Ошондо бай абдан суйунуп, чачылып-чарпылып, баланы бешикке салып,бала чонойгон сайын онору чыгат.Ансайын жаш наристенин кумары байдын абдан суйунтот. "Таяктын эки учу бар" дегендей,байдын биринчи аялы,бала торолгондон баштап "ушул баланы мен эмнеге торогон жокмун" деп ичи куйо баштайт. Сыртынан сыр бербеги менен ичинен эзилет. Пендечилик эмеспи.

[talant.elmira]

Корсо, "башка аял алса деле,ал мендей торобой болушу керек,бай озу тукумсуз" деп ойлогон экен. Ошентип, арадан бир жыл убакыт отуп, баланын буту басат. Бай баланын тушоосун кеип, эрте жазда дагы той берет. Кадыры элге синген бай негизи, эл чакырып, той бергенди жакшы корчу экен. Арадан эки ай чамалуу убакыт отуп, наристе озу эркин басып калган кезде, байдын байбиче аялы, коптон бери ойлогон оюн иш жузуно ашыруу учун, баланы жетелеп барып,желедеги жылкылардын арасына киргизип жиберет. Бул убакта баланын энеси булакка сууга кеткен болот. Наристе толгондон тебенээк бээсинин куйругун кармаганда, бээ баланы тамай тепкенде, бала болгону бир гана жолу бакырганга улгурот да,жаны учуп кетет. Бул убакта бай да иштери менен сыртка кетип, уйундо жок эле. Жаман кабарды уккан бай келип эле, болгон иш байбиче аялынын колунан келгенин,анын атайлап жасаганын билип, картайып калган чагында кайрылып келбе деп,торкунуно жонотуп жибериптир. Мына кунулук кылган катындын жоругу. Ал кезде эрден чыгып келуу ото намыс иш эле да. Кылаарын кылып коюп,абдан окунгон экен, алиги байдын биринчи аялы. Эгер мындай болоорун алдын ала билгенде, куноосуз наристенин омурун кыйбайт эле го. Ошентип, сынчы айткан бала бул жарык дуйного бина болгону менен,омуру ото кыска болуп, жаны учуп кетиптир - деп , сынчы созунун аягына чыкканда,Бурулкан козуно келген чолок жашты аарчып,байдын биринчи аялынын жоругуна нараазы болгонун билгизип, "кандай таш боор аял" деп кобураган болду. Сынчы кабагын туйуп:

-Эгер,ал бала аман болгондо,атанын эле эмес,уруунун, ал тургай улуттун атын чыгарган чыгаан уул бала болмок тура,корсо. Анткени ал байдын ата-теги эл бийлеген,наабаттуу болгон экен. Болгондо да, Сарбагыштын манап тукумунан болуптур. Мен силерге дагы бир окуя айтып берейин, силер создун онутуно конул бургула. Мен силерге угуп эле тим болбой,эсинерге туйуп калгыла деп айтып атам. Учурунда элге кадыры синген, акылга дыйкан, абдан калыс суйлогон адам болгон экен. "Бири кем дунуйо" деп айтылгандай, ла киши дагы балалуу болбой журуп, жашы ойдолоп калаган кезде, балалуу болуптур. Ал баласы бойго жетип калган кезде, байдын уйуно жупуну кийинген бир абышка келип, даам сызып олтуруп, уулу Султанды бир топко карап туруп, ойго алдырып, тушунон чочуган адамдай селт этип алып,байга Султан менен аялына угузбай, шыбырап минтип айткан экен:

-УУлундун омуру озундун колунда. Кырк жашка чыкса, элди кылым сурайт. Сыймыгы кучтуу уулун бар экен . Омуруно сак бол деп катуу табыштап,сапарын улап, жолуна тушот. Карыя айтылган создон улум,уулуна аяр мамиле жасап,жолдоштору менен коздон далдоо жайлоого узатат.

[talant.elmira]

Эл бийлеген, тынчыкмалар негизи эле сарбагыш уруусунан коп чыгат. Анткени, тээ илгертен кыргыздын душманы калмак,кытай Кол менен Нарын тараптан коп кол салып,жылкы тийип кетип турганда,алардын мизин сарбагыштын тынчыкма уулдары кайтарып турган. Алсак, Манап баатыр, Учуке-Тулку, Эсенгул,Ниязбек, хан Ормон,Жантай, Шабдан,Чоко баатырлар бут сарбагыш уруусунан чыгышкан. Мына Медеттин дагы уруусу Сарбагыш - деп, сынчы Бурулканды карап, белги бергенсип суйлоду. Бурулкан бул айтылган созго анча маани берген жок. Аны айтылып жаткан кызыктуу ангеменин аягы эмне болуп бутоор экен деген ой кызыктырып турду. Сабыр сынчы кызды тушунот деген ойдо аны умуттуу эмне дээр экен деп Бурулканды карады.

-Анан эмне болуптур? - деп, Медет да окуянын аягы эмне болооруна кызыгып сурады. Сынчы созун андан ары улап:Анан Султан атасынын айтуусу менен жолдошторун ээрчитип, кырк кунго жайлоого кетет. Султан жайлоого кеткени менен атасынын ою деле бир турбай, журогу бир нерсе болоорун сезет да, анан бир-эки абышканы чакырып,коргон тушун жорутат. Тушун уккан абышкалар бир топко унсуз олтурушат. Бир убакта тордо олтурган сакалы аппак, узун бойлуу абышка байга карап:

-Сен туура кылгансын, себеби, банана озундун козун тиймек. Баланды ырас кетирип жиберген экенсин. Бирок, сак бол. Балан осуп келатат, сени нараазы болуп караганы,сенин жасаган чекилик ишин уулуна зыян экен - деп, бир топ сздорду айтат. Бул создорду уккан бай ого бетер будомук ойдо калат. Журогу тупойул болгону, алдын ала бир нерседен кабар бергенсийт. Ошентип арадан айтылган кырк кун отуп, уулу Султан жолдоштору менен жайлоодон конулдору куунак аттарын бастырып келаткандарын коргон бай аларды алыстан карап:

Ыя,кемпир,тиги атчандардын ортосундагы ак боз атчан ким? адамдан дагы ушундай асыл адам туулат экен ээ? - дейт. Кемпири абышкасын жаман козу менен тиктеп:

-Абышка, сен эмне деп жатасын? Ал озундун уулун Султан эмеспи, - дейт. Бул созду уккан бай катуу чочуп кетет.

-Ыя, эмне дедин,кемпир? Чын эле Султанбы? Козун ачып-жуумп атчандарды бир топко карап туруп,анан озун-озу козго ургулап:

-Мен куруюн кемпир,мен куруюн! Душман кайдан чыгат десе, озум турбаймынбы! Эми эмне кылабыз? Чын эле Султанбы? Арадан кырк кун отту беле? - дейт бай. Абышкасынын жоругуна кемпир тангала:

-Эмне эле болуп жатасын, абышка? Бугун кырк кун болот,озун чакыртпадын беле, келе берсин деп. Кыскасы, Султан ошол кундон эки кун отпой жондон жон туруп эле ичин басып жыгылып , анан дуйно салып ктк берди,баласын сактап калуу учун эмнелерди гана жасабады дейсин. Болгон ырым-жырымдардын баарын жасатты. Бирок, андан эч майнап чыкпады. Ошентип он алты жашында Султан атасынын козу тийип дуйнодон отуптур. Бурулкан муюп угуп олтурган калыбында:

[talant.elmira]

-Эгер козу тийбегенде эмне болмок эле? - деп сурап калды. Сабыр сынчы жуз аарчысы менен бетин аарчынып:

-Эл бийлеп,эл камын ойлогон,элди четки дшмандардан коргогон чыгаан уул болмок. Бурулкан, сен шашпасан дагы бир окуяны айтып берейинчи. Бурулкан башын ийкеп:

-Айтыныз, сиз жакшы суйлоп берет экенсиз. Мындай маанилуу созду укканга эмне жетсин, - деди.

Сабыр сынчы Медет менен Бурулканды алмак-салмак карап анан айта турган созун баштады.

-Тээ согуш бутуп, элуунчу жылдардын аягында бир колхоздун башкармасынын байлыгы ашып турганда атайын ат чаптыртып, Казакстандан сынчы алдыртып,жалгыз баласын сындатыптыр. Аны мал союп,коноктойт. Сынчы башкарманын баласын коруп,мындай деп баштайт сынчы.

-Жалгыз баландан дунуйонун артынан тушкон, катынпоз, беш киши жолуккан жерде суйлой албаган, конок келсе эшикке атып чыккан,малынын туягын санаган,аялынын созунон чыга албаган,энесине караганда аялын сыйлаган, идиш-аякка киришчээк, ачык ооз, тамаксоо, женил оокат коздогон, орус тилинде суйлогон, кайирдин балдар торолот. Баланды сынатаардан мурда озунду сынатсан болмок экен. Мен кеп кылган сапаттар сенде деле бар турбайбы, - деп Бектурду карап: -Эмне болгон кундо да мен чындыкты айттым. Эгер сага менин айткан созум катуу тийсе,кечирип кой, - деген экен сынчы ошондо. Бектур башкарма умут кылган жалгыз баласын сынатып,жакшы соз уга албаганына кийин озунчо капа болуптур. "Кап,акча, байлык учун келечекти ойлобой туура эмес жолго тушуп кеттим. Менден торолгон бала менден ашык болмок беле. Сынчы айткан кеп тура" - деп ойлоп,конулу суз сынчыны узатыптыр. Айткандай, Бурулкан, эми сага создун ачыгын айталы. Баятан, бери алыстан баштап, бир топ соз суйлодум. Озун деле айтылган созго маани бергендирсин. Азыр эл кыйналып, ач коздук, паракордук куч алып турганда, эл каапыр болуп, эне тилибизди чанып,ал турсун башка динге сыйынып жатышат.

[talant.elmira]

Эл башкарган башчылар бут дуйнонун артынан тушту. Алакандай элибиз кыйналып турганда элге калыс,эл камын ойлогон, убадага бекем, тээ илгерки баатырлардай эл, жер учун жанын берип иштеген уул керек. Менин конулумо Медет толду. Бирок сабаасы туура келей мындан торолгон бала ырдап, искусскво жагына ооп кетти. Ырдаган бала эл башкара албайт. Ошонун себебинен бир айдан ашык кыз издеп, акыры сени таптык. Сен эгер тилди алып Медетке турмушка чыксан элге керек уул торойт элен - дегенде Бурулкан чочуп кетти. Коюнузчу, атамдай болгон кишиге кантип тийем. Эл укса эмне дейт? Мен каршымын бул кенешинерге, - деп ордунан турду. Ою уйгу-туйгу боло Медетти карап, анан озу уялып кетти. Бурулкандын чочуп, ордунан тура калганын карап турган Медет эмне дээрин билбей калдастап калды.

-Бурулкан, сен коркпо, шашпачы, жай суйлошолу. Эгер сен каалабасан, биз сени кыйнабайбыз "тий" деп. Андан кор олтурчу. Катуу тийсе кечирип кой. Бул соз баары бир айтылчу соз болчу. Сынчынын "сени кыйнабайбыз" деген созун уккан Бурулкан бир аз да болсо озуно келип, столго олтурду. Созду Сабыр сынчы баштады.

-Бурулкан, сен озун калыс болуп, терен ойлон. Эгер сен макулдугунду берсен, Медет сага уй сатып берип, омур бою сени менен жашайт. Биздин милдет дагы айтам - чыгаан уул тлолушу. Ал чыгаан уулду сен гана торойсун. Албетте, куйоон туура келсе. Азыр сен озун тендуу балага тийдин дейли, бирок, ал бала кандай жердин баласы экенин билбейсин, да туурабы. Сендей кыз чанда кезигет. Сени издеп бир ай убакыт кетирдик. Жакшылап ойлон келечегинди. Эгер сен Медетке турмушка чыксан, кийин эч окунбойсун. Чыгаан уул торойсун. Анан кандай эне тороду болду экен мындай уулду деп эл айтат. Сен каршы болсон, айла жок, башка кыз издоого туура келет. Бурулкан ун катпай бир топко ойлонду. Бир жагынан краганда сынчынын айтканы эп. Экинчи жагынан озунон улуу, уй-булосу бар кишиге турмушка чыкса, кийин алда кандай кун корот, билбейт. Эгер каршы болсо, чын эле, кандай балага турмушка чыгат? Эки кун мурун бир бала менен таанышса, анын биринчи жолукканда эле: "Уйун барбы? Атан кайда иштейт? Машинанар барбы?" деген сыяктуу суроолорду берген. Ичинен азыркы балдар да кыздын байлыгына карап калган турбайбы деп конулу ирээнжий тушкон.

[talant.elmira]

Ушундай бир балага турмушка чыгып калсам, сынчын айткан чыгаан уулду торобоймунбу? Бул чынында ойлонтчу маселе экен го - деп сынчынын созун туйшолткон ой-санаага салып, Медетти карады. Жашы откону эле болбосо жылдыздуу, эркекке тиешелуу сапаттардан кем эмес, сурдуу корунгон. Медетти бир топко карап туруп, сынчы айткан сапаттарды андан байкады. Озу мурда куйоо жонундо "келечекте куйоомдон куйоом келатат" деп сыйлап турсам, балдарым дагы "атам келатат" деп коркуп турса. Бирок, мээримин того билсе, балдарымды дагы, мени дагы эркелете билсе деп кыялданып калчу. Анын атасы дагы озу ойлогондой. Дайыма апасы: - Атанар келчу убак болду. Тамак даярдагыла, келгенде бул жасалбаптыр, тиги жасалбаптыр деп капа болбосун. Айткан жумуштарын жасадынарбы, - деп ар убакта эскертчу эле. Атасы дагы айадай болуп жумуштан келгенде баарын бир сыйра ооп эркелетет. Апасын озу коюп алган эркелетип айткан атынан атап: - Тамагын даярбы, курсак ачты, - дейт. Атасы менен чогуу олтуруп тамак ичкен конулдуу. Кээде кабагы буркоо болсо эч ким ашыкча суйлобойт. Ал эми кошунасынын аялычы? Куйоосун каргап- шилеп урушканын уккан сайын апасы:

-Алда катыгун ай. Куйоосунун куйоодой сапаты жок. Аялын ажылдатып коюп, угуп олтурганын. Силер куйоого чыкканда куйоонорго каяша айта корбогуло, эркек менен айтышпагыла, - деп айтчу. Баарын тегиз ойлоп, акыл калчап олтуруп, бир убакта Бурулкан:

- Билбейм, апам менен суйлошуп, кенешип коройучу. Медет байке, мен сизди чанып, жактырбагандан алысмын. Чынын айтсам, бул маселени дагы терен ойлонуу керек болуп жатат.

[talant.elmira]

Медет менен сынчы Бурулканга ыраазы боло жылуу жуз менен карашты. Медет ичинен: "Аттин, чыныгы аялга таандык сапаттарга ээ экен. Тарбиясы жакшы кыз тура. Айтаар жообу он болчудай эми..."

Сынчы менен Медет ийри олтуруп, туз кенешишти да, боло турган окуяны кечки тамакты ичип олтурганда, создун эбин келтирип, Калипага айтынты. Калипа Медеттин "токол алат" деген созун укканда , чок баскан адамдай чочуп кетти да, анан озун колго алып, сынчыны жаман козу менен карап, озунун терс сапатын коргозуп алды.

Баятан бери айтылган маанилуу создордун тамыры эмнеге барып такалганын тушунгондон кийин гана Калипанын ону озгоруп, унсуз олтуруп калганда, сынчы созду андан ары улап:

-Албетте, биз сени тушунуп атабыз. Бирок, биздин милдет эмнеде экенин башта айттык. Эмне болгон кундо да, Медет чон атасы Кабылдын айткан керээзин аткарышы керек. Аны аткарбаган кундо дагы келечекти ойлогон парз эмеспи. Мына биз бир айдан бери кыз издоо менен убакыт откордук. Чыгаан уулду торочу аялзаты бул жашоодо сейрек кездешет. Бир эле мисал айтайын: хан Ормон уч аял алып балалуу болгон. Козу откондон кийин азиз сынчы катуу окунгон экен. Баатырдын белинде бала кетти. Сынап туруп аял алып бергенде, эл керегине жараган уул торолмок деп. Болот бийди алалы. Беш аялы торогон балдарын сынчы сынап:

-Болот бий, бишкек жакшы, сабаан туура келбей жатат. Сенден жакшы уул торолот деп Таалыке энебизди алып берген. Андан Эсенгул баатыр торолду. Эми мен дагы Медетти карап туруп, белиндеги баланын жарыкка келишине кам уруп, бул созду сага айта албай атып аран айттым, сенин конулунду оорутуп албайын деп. "Жаман аял эр коруйт, жаман эркек жер коруйт" деген кеп бар эмеспи. Анысы кандай, сен макулдугунду берсен, биз аракет кылалы. Тээ илгери бир кедейдин аты кулук чыгып,алдына ат салбаган тулпар болуп, ээсинин баркын которот. Анан бай ага арданып, атты тартып алыштын жолун издейт. Негизи эле байлардын ичи тар, карозгой келет эмеспи. Тулпарды сенин бээнди менен айгырым коздоп, анан тууган. Эгер менин айгырым болбогондл сенин бээн мындай атты туумак эмес деп чыр кылат.

[talant.elmira]

Кедей анда:

-Менин бээм болбосо, бул атты кайсы бээ туумак эле? - деп ал оз оюн бербейт. Ошондо эркек муноз, бетке чаап, суйлогон кызы байды карап:

-Сиз эмне учун айгырыныздын бир жолку сийдигин аяйсыз?!. Калыс айтканда, тулпар бээнин ээсине таандык - деп бутум чыгарган экен.

Кыздын таамай айткан созуно бай каршы соз айта албай, тынчып калыптыр.

Айткандай, бала атага караганда энеге жакын болоорун баарыбыз билебиз.

Дагы ушул сыяктуу сынчынын айткан создору Калипанын Медетке экичи аялга макулдугун беришине туртку берди. Медеттин журогу ойугон маселеси оной чечилгенине сынчынын созморлугуно ичинен кубанды. Калипанын кызганып атканын тушунду. ар бир жанда кызгануу сезим бар эмеспи. Ким эле тугойун тарттырып жибергиси келсин. Бир убакта Калипа тынчтыкты бузуп:

Алчу аялынды уйго алып келбе! Башка уй сатып берип, ошол жакка алып бар. Кором ошол аялындын менден ашкан тын болоорун. Жон эле шылтоо да. Конулуно жаккан кызды алыштын амалы - эркектердин адаты. Козу тушкон аялзаты болсо артынан ээрчип кетмей.

Калипанын бул айткан созу Медетке эле эмес, Сабыр сынчыга да катуу тийди. Анткен менен туура тушунду. Калипа созунун аягына чыкканда Сабыр сынчы:

-Калипа, сен катуу кетпе. Сакалдуу башым менен намаз окуп, кудай жолунда журуп калп айтып, жаман жолго кантип барайын. Ишенсен, силердин уйдо жургонумо канча болду? Сенин даамынды сызып, уйунордо журуп силерге кантип жаман ойлойун. Дагы айтам, туура тушун. Эл кыйналып турганда,чыгаан баланын жарык дуйного пайда болушу биз учун олжо.

[talant.elmira]

Коруп атасын,эл кандай кыйналып атат. Баш которгондор, бут текши байлык кубалап, байлыктын артынан тушуп кетти. Жерлер сатылып, башка элге отуп жатат. Анын баарын ордуна келтируучу азыр чыган инсан керек. Убакыт бат эле отуп, бала чонойсо, эл учун кызмат кылат. Мен Медетке жолуккандан бери арак, пиво ичкенге тыюу салгам. Калганын убакыт корсотот - деп, созун кыскартты.

Калипа катуу кетип калганын кеч тушунду. Дасторконго бата тилеп, ордуларынан тура, Медет менен Сабыр сынчы сыртка чыгышты.

ХХХ

Аппак иномарка Кеминди коздой зыпылдап баратты. Машинадагы экоо оз ойлору менен алек. Салондо акырын чыккан музыка уну сыбызгыйт. Жагымдуу музыка Медеттин жаш кезин эске салды. Ооба, ошондо дагы ушул музыка армияга узап баратканда жанырбады беле. Тентуштары менен тан атканча уктабай, узатуу кечесинде бийлеп, ырдап, конул ачышкан. Эртен менен автоунаасынын радиосунан азыр угуп аткан музыка жанырганда Медеттин журогу кысылып, жаш кези менен коштошкондой сезбеди беле, озун. Алдыда аскердик милдет кутуп турат. Эки жыл эл-жерден алыс болуп, Мекен сакчысы болом деп, озун бир башкача сезген. Ошондон бери ушул музыканы жакшы корот. Ортодогу тынчтыкты Сабыр сынчы бузуп:

[talant.elmira]

-Медет, чындыгында калыс карасак, Калипанын айткан созун туура тушунуш керек. Анын деле сага болгон кызгануу сезими ойгонду да. Кечээ айтпадым беле, улуу байбичеси баланы жылкынын арасына жетелеп барып киргизип жиберген жонундо. Анын сынары Калипа дагы ич куйдулук кылып, торолгон балагы зыян иш кылбасын. Эстегенде сага эскертип коеюн, албетте, Калипа андай ишке барбайт деп ойлойм. Бирок, пендечилик кылып, ачууга алдырып койсо иттин буткону - деди.

Ооба, сиз туура айтасыз. Баарын текши ойлойлу. Ии, баса, азыр биз Бурулкандын ата-энесине барганда кызынардын колун сурап келдик деп кантип айтабыз? - деди.

-Медет, сен андан кам санаба, тээ илгеритен элибизде салт бар. "Кыздуу уйго жуучу келет" деген. Бурулкандын мунозуно, тарбиясына, суйлогон созуно байкоо салсан тектуу жердин кызыдай. Бара коробуз, ал жагын мага кой.

Сынчы созун башкага бурду.

-Медет, эгер Бурулканга уйлонуп калсан, уй алып бергенге сенин алын келеби? Келинчегин Калипа "алсан ал бирок уйго алып келбе" деп айтпадыбы?

-Эки болмо квартиранын акчасы даяр. Иш он жагына оосо, Бурулкандын наамына уй алып берейин деген ой бар. Антпесем болбойт, ал уйду озумо каттатсам, текшеруу басат. Фирма дагы озумо катталуу.

-Абдан туура. Бул айткан созун мага абдан жакты. Корсо, сен баарын алдын ала пландаштырып койгон турбайсынбы.

-Анан эмне кылам? Медет машинасынын тормозун чукул тепти. Машина бир топ жерге чейин сурулуп барып токтоду. Дагы жакшы ээн жер болуп калды. Сабыр сынчы келме келтирип, жолдон чуркап бараткан баланы карады. Медет машинадан тушуп, тиги бала кирип кеткен уйдун дарбазасына келип, эшигин какты. Уйдо чыккан орто жаштагы аялга салам берип:

-Кечиресиз, сиз уулунузга сак болбосонуз болбойт. Аз жерден машинанын астында калып кала жаздады. Абайлабасаныз, бул кан жолдон бирде болбосо,бирде кырсыкка учурап журбосун. Кочого чыгарбагыз - деди.

[talant.elmira]

Аял башын ийкеп:

-Макул, ал балам тентек болуп атат. Кечээ дагы бир киши катуу согунуп келди эле. Чара корбосом болбой калды балама. Сиз айткандай, бирде болбосо кырсыкка учурайт, - деп куноолуу кишидей жооп берди.

-Жакшы калыныз. Балага сак болунуз, - деп кабагы салынкы машинага басып келди.

ХХХ

Кун кечтеп, мал кезуудон келе баштаган маалда эки жургунчу уйунун усту конверт формасында жабылган дарбазанын жанына келип, машинадан тушушту. Эшиктин алдына келип токтогон чоочун машинаны коргон уй ээси утурлай басып, адашып жургон кишилер го деген ойго жетеленип, салам берди. Берилген саламды кабыл алган Сабыр сынчы:

-Сиздин атыныз Карганбек эмеспи? - деди. Чоочуркаган калыбында башын ийкеп:

-Карганбек - менин ысымым. Эмне болду? - деп суроолу карады. Сынчы эч шашылбай:

-Анда кудайы конок болуп, конуп кетели. Атынарды алыстан угуп, атайын сизге келдик.

Мындайды кутпогон Карганбек:

-Келгиле, уйго киргиле. Уйго конок келген жакшы болот. Тээ илгертен жолоочунун же атайын келген кишини коноктоо салтта бар. Киргиле, уйго киргиле. Мен дарбазаны ачайын, машинаны ичкери киргизип койгула, - деп Медетке карады. Карганбектин меймандостугу, кичипейилдиги, жасаган мамилесине ыраазы болгон сынчы "иш онунда" деп ичинен кымылдады. Медет машинаны ичкери айдап кирип токтоткондо, Каргандектин аялы "ким келди" деген кудук ойдо уйдон чыкты. Эшиктин алдын корушкон коноктор, таза турушаарын байкашты.Уйго кирип келатып, Сабыр сынчы Кумушай менен учурашып, мурда-кийин тааныш кишилердей мамиле жасады.

[talant.elmira]

Карганбек озунчо калдастап, Кумушайга:

-Байбиче, конок камын королу, атайын эшиктин алдына конок келсе, коноктобой кетирсек болбойт. Кишинин уйуно киши келет. Тез кыймылдап, чайынды алып кел. Сиздер уйго кирсениздер, - деп жайдары мунозунон жазбады. Уйго кирип орун алып отурушкандан гана Карганбек конокторго карап:

-Чай келгенге чейин таанышып олтуралы. Менин ысымымды сиздер билет экенсиздер, мен сиздердин ысымыныздарды билип алсам болобу? - деп сыпаа ун катты.

-Сабыр сынчы токтоо мунозу менен:

-Албетте, болот. Менин ысымым Сабыр. Кочкордон болом. Уруум - Азык. Бул жигиттин ысымы - Медет. Нарындан болот. Озу шаарда туруат. Озунун чакан ишканасы бар - деп, озулорун устуртон тааныштырып отту. Карганбек созду болуп:

-Мен дагы Сарбагыштанмын. Озук уруусунан болобуз.

-Сиз жонундо биз жакшы билебиз. Сизди кызыктырган суроону кийинчерээк айталы, - деп Сабыр сынчы создун ток этээр дерин айтып, созду башка нукка бурду. - Байкаганыма караганда сиз экообуз жашташ корунобуз, жашыныз нечеде?

Карганбек "мени булур кайдан билет болду экен" - деп ойлоп, берилген суроого жооп берди.

Ангыча сырттан самоор которуп, байбичеси Кумушай кирип келди. Чай алдыга келгенде Медет сыртка чыгып, машинанын багажнигинен ала келгендерин уйго ташып келди. Баштык-баштык таттуу-тарапалар, жер-жемиштерди коргон уй ээлери бул коноктун айтайын эле даярданып келгендерин билишти. Бирок эмне максат менен келишти деген будомук ой уй ээсинин журогун ойуду.

[talant.elmira]

ХХХ

Сыбыр сынчы уй ээси Карганбек менен аялынын будомук ойдо калганын кыймыл-аракеттеринен, жасаган мамилелеринен улам байкады. Бирок,созду эмнеден баштаарын билбей, эки-уч чыны чай ичилгенче ун каткан жок. ортодо бир топ тынчтык окум сурду. Бул убакта Карганбек менен Кумушай куда тушуп келген адамдар деген ойго жетеленишип, коноктор оздору соз баштасын деп соз кутуп калышты. Медет кыдырата карап, кооз сайлган туш кийиздерге сугун артты. "Колу уз аялзатынын эмгегине эмне жетсин". Коздорунун майын коротуп, эч эринбей кооздоп жиптердин туру менен суротчу турдуу боек менен сурот тарткандай эч бир жиги жок сайылган туш кийиз Медеттин конулун озгочо бурду. "Атаганат, кыргыз эли эч качан элдин талантын, эмгегин баалабайт. Эгер ушул туш кийиздерди Европа элинин аялдары жасаса, эбак эле рекламалап, мактап, аялдарынын кадырын котруп, бут дуйного таанытат эле" деп ойлоп койду. Чын эле озубуз эле калыс бололучу. Европа али эч нерсеге жондомсуз, эч иш кылбаган аялдарын биздин аялдарындай он - он беш бала торобой эле, уч бала тороп койсо, кандай сыйлашат. Ал эми биздин кыргыз аялзаты канчалык иш кылбасын баары бир эмгектери комукодо калып келет.

Эки терезенин ортосунда колго сайылган чон буркутко Медет ьир топ тигиле карады. Муну байкаган Кумушай:

Ал буркутту шаардагы Бурулкан деген кызым мектепти бутоордо, бир журналдан алып сайган. Эмне жагып калдыбы? - деп сурап калды. Медет Бурулкан деген созду укканда уурусун карматкан кишидей, ынгайсыз абалда калгансыды.

Бул абалдан кулулуу учун:

-Абдан жакшы сайылыптыр. Кызыныз озунузду тартып колу жондомдуу экен да, - деди.

-Сиз туура айтасыз. Ал кызым мени тарткан. Иштемчил, колу да коп нерсге жондомдуу. Кээде атасына дагы жардам берип жиберет.

Ошентп ортодо соз улунып, соз кезеги Сабыр сынчыга келди. Сабыр сынчы созду тээ алыстан баштады. Ысык чайды маашырлана ууртап алып:

-Илгертеден ата-бабалардан калган конок айттырбай келет деген кеп бар. Силер бизди "эмне максат менен келди?" деп отурганынарды байкап олтурам.

[talant.elmira]

Эми мен создун ачыгын айтайын. Бирок сиздер созго туура тушунуп, туура тыянак чыгаргыла. Эми созду баштаардан мурун, бир окуя айтып берейин, анан баштайын. Тээ илгери озунор билесинер, бут кыргызга таанымал Кожомкул Каба уулу деген саяк уруусунан балбан чыккан. Азыр ошол Кожомкулдай уул элибизде жокко эсе. Атаганат, баары откондан кийин, алаканды чаап, окунуп калган адатыбыз бар. Пендебиз да, Кожомкулдун кантип окунгону тууралуу соз кылайын. Убагында айтылган созго баа бербеги менен Кожомкул киийн бармагын тиштеп, окунгон экен. Сабыр сынчы "созду угуп атасынарбы? " дегенсип, созун кайра улады.

-Кожомкул совет окмоту орноп, колхоз-совхоз уюшулганда озунун айылында актив болуп шайланат. Ал кезде элдин баары орус эмне айтса туура коруп, чын ниеттери менен ишке киришпеди беле. Элдин дагы ынтымагы куч алып, ачынган эл тоюп, жашоо-турмуш онолуп, элдин жузуно кулку кирип, жаны окмот учун жандырып аябай жургон учурда айыл аксакалдары Кожомкулга айтпай,оздорунчо кыз издешет. Карганбек созго кошулат:

-Эмне ошол учурда Кожомкул бойдок беле?

Сабыр сынчы жылмая карап,ушул суроону туура бердин дегенсип:

-Жок аялы бар экен. Баласы дагы болуптур. Бирок,Кожомкулдун аялы кичинекей болуп,абышкалардын конулуно топ келбейт.

Айтылып аткан созду Карганбек бузуп:

-Аларга жакпаса Кожомкулга жагат да. Эмне кылат дейсин, бироонун аялын киришип.

-Ээ, Карганбек созду бурбай уксан, анан тушуносун. Ошол аксаклдардын жоругу туура болуп атпайбы. Аксакалдар кенешип, анан кыз издеп, айыл-апаны туро кыдырып, бир топ убара балышыптур. Анан Атбашынын бир айылынан бир балбан кыз жонунжо угушуп, соз билген кишини ошол жакка жиберишет.

[talant.elmira]

Ал эки киши баягыл кыздын айылын сураштырып таап, кыздын уйуно келип, бир тун туношот. Кыздын ата-энеси "кызыбыз озу билет, биз анын эркинен чыга албайбыз. Экинчи аял болуп тийгенге кызыбыз макулдугун береби, бербейби, аны озунор суйлошкуло" . Эки киши соз торкунуно тушунушуп, озунчо суйлошолу деп, кызды обочо жерге чакырып алышып, болгон ишти тушундуруп, айтышат.Кыз чынында эле олбурлуу, жоон билек эркектердей шар суйлочу экен. "Эгер бишкегим туура келсе, элге керек уул торойт элем. Мен Кожомкул жонундо уккам, бирок, коргонум жок. Эгер Кожомкулдун конулу болсо, мен даярмын. Мындай балбанга тийбегенде кимге кийем. Сиздер абдан туура ойлогонсуздар. Мага келип Кожомкул бил жолу суйлошсун, сайпана эркекке тийгенче, чыгаан уулга токол болуп тийген тоочо ойдо эмеспи" деп, создун ачыгын айткан экен, кыз. Эки киши кызды коруп эле жактырышыптыр. Кыздын турган турпаты, тулку бою, жасаган иши, орундуу суйлогон созу чыгаан уулдун торолушунон кабар берип турганын эки киши да байкашыптыр. Ошол убакта ал кызды илгерки сынчылар коргондо, илгиртпей бир баатырга же байга алып бермек. андай кыз чанда гана кездешет да. Чыгаан уулдун жарык дуйного бинаа болушу аялдан болот. Азыр илгерки кыргыз элинин салтын немистер колдонуп калышыптыр. Алар уйлоноордо кыздын канын текшерип, сураштырып, анан уйлонуп атышат деп укканым бар. Откондо кыргыз тилин суудай билген бир бай немис Германияга барып, беш жыл жашап келди. Ошол айтты: "Барганыбызда эле биздин ата-тегибизди сурап билгенден кийин кадимкидей куда тушуп, кызымдын колун сурап келишти. Мен эч каршылык кыла албай тан калып эле, кызым менен суйлошкуло - дедим. Кызымды бат эле кондурушуп, келин кылып алышты. Ошентип куда кутуп калдым" - дейт ошол тааныш немис.

Карганбек создун башка жакка тушуп кеткенине кабатырлана:

-Анан Кожомкул тиги кызды аялдыкка алыптырбы? - деп сурады.

-Ии, анан тиги эки киши Жумгалга келип, аксаклдарга болгон ишти айтышат. Жакшы кабар келгенине суйунгон аксакалдар эми Кожомкул менен суйлошуп, аны тезирээк атбашыга жиберели - деп ,кечинде чогулуп, Кожомкулду чакыртышат. Кечке жумуштап жургон Кожомкул мойнунан байлаган иттей аксакалдар чакырган жерге келет Аксакалдар созду алыстан баштап, Кожомкулга: "экинчи аялды ал, сага ылайык кыз таап койдук. Балбандык сенин башын менен кетпесин, уланып, сенден калаган бала эл кадырын которсун" , - деп айтышат.

Кожомкул так секирип:

[talant.elmira]

-Силер эмне деп жатасынар?! Азыр совет окмоту орногон, илгерки эски салттарды токтоткула!

Аксакалдардын айткан созуно каршы болуп, оз оюн бербей коет. Аксакалдар катуу кейип, Кожомкулга нааразы болушат.

Кийин Кожомкул ооруп, тошокто жатканда, бармагын тиштеп окунгон экен. Канткен менен кары кишилердин айткан созун угуп, терен анализдеп коруш керек эле да. Мына, эми Кожомкулдан озундой бала калган жок. Себеби, сабасы начар болуп, Кожомкулдан торолгон балдар анын денгээлине жеткен жок.

-Силер соз торкунуно тушундунорбу? - деп Медетти карап коз кысып койду. Бул белги сыртка чыгып тур дегени эле. Медет ордунан туруп, "мен азыр келем" деп, сыртка чыгып кетти. Карганбек Медеттин артынан сыртка чыгыш учун ордунан козголду эле, Сабыр сынчы "олтур" деп ишарат кылды. Учоо ээн калганда Сынчы создун ачыгын айтканга соз камдап, Карганбек менен Кумушайды карап:

-Эми, силерди келгенден бери байкап олтурсам, эстуу, тушунуктуу адамдардан экенсинер. Силер айтканыма туура маани бергиле, - деп тамагын ондоп, андан ары созун улады.

-Откон жылы бул баланын чон атасы Кабыл карыя дуйно салды. Бул дуйно менен коштошоордо Медетке керээзин айтыптыр. Чынында бул Медеттер наабаттуу, эл бийлеген, эл жакшыларынын тукумунан . Мага Кабыл Медетти жети жашынан ээрчитип келип, сынатып кеткен. Ошондо бул баланы коруп эле айткам: "Убагында иши алдыга жылып, бир мекемени башкарат. Аялы жакшы жердин кызы болсо, Медеттен эл керегине жараган уул туулат" - деп сынап берген элем.

Кийин Медеттин оз атасы кудалашып койгон деп, азыркы жашап жаткан аялын алып бериптир. Бул аялынан эки кыз, бир уулу бар. Бирок уулу ырдап, ыр жагына ооп, таякелерин тартып калганы чон атасы Кабылдын журогун ойугон экен. Анан: "Менин жылдыгым откондон кийин Кочкорго Сабыр сынчыга бар" деп мага жибериптир. Медет экообуз кеминде бир айдан ашык убакыт кыз издеп, конулго туура келген кыз тапкан жокпуз...

-Сиз эмне сынчысызбы? - Карганбек созду болуп сурап калды.

-Ооба,анча-мынча сынап коймой жагым бар. Бирок, айтканым туура келет деп ишеничтуу айта алам. Азыр заман бузулуп, элдин ан-сезими такыр бурулуп баратканы зээнди кейитет. Тамтандашып шым кийишип, кыска этек койнок кийип, озулорунун уят жери менен мактанып калышты. Канчалык модага шылтап, сулуу корунобуз деп, обу жок кийинишкени менен кыздардын касиети качты.