[talant.elmira]

Илгерки аялзатын, озгочо кыздарды кандай сыйлап, алардын козунчо ашыкча суйлобогон эркектер козго илбей уят создорду суйлоп, сыйлоо денгээли томондоп кетти. Батыш элинде аялдарынын козунчо согунуп суйлоо адатка айланган. Эми бизде да алардын адаты оорчуй баштады. Озгочо, кыздар оздорунун ордун,денгээлин билишсе, ошончолук сый болушут эле. Байкасанар акыркы убакта ажырауулар коп болуп, балдар тируулой жетим болуп калышууда. Мунун баары аялзатынын баркынын томондошунон. Мен эми созду коп чойбой, айтчуу созумду айтып, каза болгон намазымды окуп алайын. Мен айттым го, бир айдан бери кыз издедик деп. Чынында эле конулумо толгон кыздын табылышы азап болду. Карасан кыздан коп нерсе жок, бирок, конулумо толгону табылбады. медет дагы акыркы убакта мени менен кыз издегенден тажап, оз иши менен алек болуп калган. Анан эле бир куну Ош базарына барып, адатымча кырка тизилип, нан сатып турган кыздарды кыдырата карап барткам. Ошол карап бараткан кыздардын арасынан издеген кызым табылды. Ошондо бир суйундум.

-Ал кыздын чыгаан уул торолушун кантип билдиниз?

-Ээ, Каганбек сен оз ишинди кандай билсен, мен да оз ишимди ошондой билем. Соз менен айтып жеткире албайм. Кыскасы, менин конулумо силердин кызынар Бурулкан толду. Бурулкандай кыз чанда торолот. Силер кызыгар менен сыймыктансанар болот, - деп созду чорт айтып, айтаар созум ушул дегенсип экоону карады. Каганбек менен Кумушай оозуна соз кирбей, делдейип туруп калышты.

Бир убакта ортодогу тынчтыкты Кумушай бузуп, ачуулу ун катты:

-Кызыбыз атасындай болгон кишиге кантип тиймек эле... Жакшы, чыгаан уул торобой эле койсун. Кызыбызды бере албайбыз.

Сабыр сынчы мындай орой мамилени куткон эмес. Кумушайды карап:

-Сабыр кылыныз, биз жон гана силер менен суйлошолу деп келген элек. Эгер каршы болсонуздар, анда биз жылалы. Сиздерден мындай орой мамилени куткон эмес элек, - деди.

Кумушай озунун олдоксон суйлоп алганын кеч сезип калды. Сабыр сынчынын созунон улам Каганбек Кумушайды бир башкача карап алып, жооп берди:

-Катын киши суйлой берет, маселени мына мен чечем, деп ишенимдуу айтты. Сабыр сынчы Карганбекке ыраазы боло карап:

[talant.elmira]

-Адамдын конулу назик келет, конулду сындыргандын алыс болгонго не жетсин. Карганбек мен сага ыраазымын. Мен жыргаганумдан убакыт откоруп кыз издеп журот дейсинби. Элдин жашоосу онолсун деген эле ой. Азыр элет эли арактын артынан тушуп калды, аял-эркеги дебей мас болуп, арак деген оору менен ооруп атышат. Ал эми шаарда жашагандар келечекти ойлобой эле, акчанын артынан тушуп, акыл-эстеринин баардыгын акча ээлеп алды. Элдин келечегин ойлосом кабыргам кайышат. Бир жагынан арак ичип, генофонду бузуп атышса, экинчи жагынан уурулукка, алдымчылыкка, алдым-жуттумга, ачкоздукко карай жалпы кадам ташташты. Озунор калыс болгулачы, замандын туру жаман, - деп жузаарчысы менен чекесин суртту. Созго Кумушай аралашты:

-Эмне, элдин, замандын онолушун биздин кыз торогон бала оной алат деп ойлойсузбу?

-Сиз абдан жакшы суроо бердиниз. "Куйоонун камчысы кайраттуу болсо, аялы ыймандуу болот, эл башы кайраттуу болсо, эли тартиптуу болот" деген соз бекринен айтылбаса керек. Тээ илгери, Сталиндин кайраттуу бийлигинин негизинде душмандардын мизи майтарылып, согуш жениш менен аяктады. Эгер Сталинден башка киши болгондо, жениг душмандар жакта болот беле, ким билет.


Созду сырттан кирген Медет болду. Карганбек менен Кумушай эми Медетти сырдуу, "ушул куйоо бала болобу" дегенчелик карап коюшту. Бул коз караштан эле Медет баарын байкап, мурдагыдай эркин олтура албай, кысынганга отту. Кантсе да болочок кайната менен кайнэненин суру сурдогонго туртку кылды. Себеби, башта алар кызынын колун сурап келгенин билишкен эмес эле да. Эми ган Карганбек менен Кумушай бут диттерин коюп, Медеттин турган турпаты, жасаган мамилеси, суйлогон созу, токтоо мунозу экооно тен жагып турду. Кумушай аялдык ойго алдыра, озунчо фирмасы болсо, бай турса кызымды кор кылбай багып алаар деген ойго жетеленди. Аялдын козу кызылда дегендей, Медеттин кийген кийиминен бери сынай карап чыкты. Кымбат баалуу кийимдерди кийип жургонун Кумушай коноктор уйго киргенде эле байкаган. Карганбек Сабыр сынчыга:

-Анан уланта бериниз айтып аткан созунузду, - деп суроолуу карады. Сабыр сынчы бул убакта баарын байкаганга улгурду.

-Соз кайсыл жерге келди эле?

-Сталин жонундо болуп жаткан.

-Ии,баса, ооба, Сталин жонундо болуп атпады беле. Сталин грузин элинин уулу экенин билесиздер. Грузиндер кыйын эл келишет. Бирок, соз чынынан бузулбайт дегендей, Сталин грузин элинин кадыр-баркын аябай жогору которду, дуйного таанытты. Андай уул чанда гана торолот. Ошол кезде ошончо элди башкарып, кату у дачрдаган душмандын мизин майтаруу оной иш эмес. Тээ илгери бир аял кыз кезинде мындай деп тилек кылыптыр: "кандай аял тороду дегендей, баатыр уулду торосом, же ченебегендей сулуу кыз торосом арманым жок эле". Кийин тилеги кабыл болуп, ай десе кркы жак, кун десе корку жок, ушундай бир сулуу кыз торойт. Сулуу кыздар бактыыз болушат деп айтылган соз бар, элде.

[talant.elmira]

Сулуу кызын калмактар олжолоп кетет да, элди тоноп жан баккан каракчыга сатып жиберишет. Ошондо энеси мындай деп арман кылган экен: "жок дегенде кызым эл бийлеген, эл жакшысы болгон абышкагаг тийсе эмне. Эми каракчы бала торойт" деп. Илгерки адамдар баарын алдын ала билип, келечекти ойлошкон. Азыр экология да бузулуп, эл майдаланып кетти. Унутчаактык да куч алды.

Баятан бери угуп аткан Кумушай менен Карганбек Сабыр сынчыга ыраазы болуп олтурушту. Себеби, маанилуу уккулуктуу айтылган создор экоонун акылына акыл кошуп аз да болсо кунумдук турмуштун азабын унутушуп, такыр башка нукта ойлонушту. Сынчынын айткан создору ойлонууга туртку берди. Озгочо Карганбек сынчынын созуно салыштырып, айыл окмотунун жардамчысынын жоругун эстеп, элдин жашоосуна тоскоол болгон мына ушулар ошону кантип эл башы кылып шайлашканына жооп таба албай турду. Башаламан жашоонун кедери элге зыянын тийгизээрин эми гана ойлоду. Карганбек ордунан туруп аялы Кумушайга карап:

-Журчу сыртка, - деп бир нерсени кенешчудой алдыга басты.

- Мал союп коноктобосок болбойт го. Сенин оюн кандай? Тиги бала деле тузук ондонот. Кызын бир алкашка тийгенче, улуу болсо да буга тийгени он го, ансыз эки кызын эки алкашка тийип, жашоосу болбой калды.

[talant.elmira]

Тиги кишинин айткандары жондуу болуп атат. Эгер шартын тузуп берсе, кызын жашай берсин, ойлончу дагы.

Кумушай эмне деп жооп айтаарын билбей турду. Бир жагынан кызын аяп кетти. Экинчи жагынан суйунуп дагы атты. "Ошончо коп кыздын ичинен кызым Бурулкан сынчынын конулуно жакса, анан минтип кадырын салып, кызымдын колун сурап келип атышса, бул чон сыймык эмей эмне?! Атаганат, тиги бала кичине жашыраак болсо эмне" деп ойлоп Карганбектин берген суроосуна ылайыктуу жооп таппай турду. Созду башкагаг буруп:

- Короодогу кара козуну сой. Калганын дагы ойлонобуз да. Мындай маселени ойлонуп, чечепесек болбойт го. Баары бир конуп кетишет. Журогумду ойугону тиги баланын жашы болуп атат... канчада экен жашы? Карыган эле киши го?..

-Билбейм, болсо 45-50го барып калса керек жашы. Бирок сынчы айткандай тектуу жердин тукумунан экени билинип турат. Кой, анда сыртка чакыр, малга бата кылышсын. Мен козуну алып чыгайын короодон, - деди Кумушай уйго кирип:

-Сыртка чыгып малга бата кылып кайра киргиле, - деп суроолу карады, экоону.

-Мал сойбой эле койгула, убара болуп. Биз шаарга жылалы.

Кумушай чочуп:

-Ошол кантип болсун?..

-Ошончо алыстан келип конок болбой кетсенер... жургуло кутуп калдык, силерди.

[talant.elmira]

Сабыр сынчы менен Медет ордуларынан туруп, уй ээсинин эркинен чыга алышпай сыртка чыгышты. Бул убакта куйруктуу кара козуну туура тартып, Карганбек бата сурап жиберди. Алаканын бетине жакындатып, Сабыр сынчы:

-Омийин! Жакшылык болуп, тилектер кабыл болсун! - деп озунчо бир топко кобуранып бата кылды. Карганбек козуну которуп чаап, буттарын танганга ылайыкташтырганда Кумушай жип менен козунун бутун танып кирди. Мунун баарын байкап турган Медет:

-Бериниз бычакты, мен соеюн козуну, - деп элпек мамиле жасады.

Карганбек:

-Жок, озум алеки саата эле союп коем. Жанагы уулумду дагы кече шаарга жибердим эле, болбосо озу эле союп коймок - деп актана суйлоду. Медет болгон жок. Карганбектин колунан бычакты алып козуну озу мууздап,шымаланып козуну союп кирди. Медеттин шайдоот кыймылы, жасаган мамилеси Карганбекке жагып турду. Берки куйоо балдарына салыштырмалуу жашы улуу болсо дагы Медеттин сый кыймыл-аракети Карганбекти эле эмес, Кумушайды да озуно арбап алды. Бул убакта Сабыр сынчы даарат алып каза болгон намаздарын окуунун камында жургон. Медет козунун терисин сыйрып болуп, ичегисин алып Кумушайга карап:

-Чаранызды бери жылдырыныз, булганып калбасын.

Кумушай чарага ичеги-карынды салып, кичуу кызына берди да, озу самоорго кайра чай койду. Карганбек козунун буттарын кармап берип атып Медетке суроо салды:

-Эмне иш кыласын шаарда?

Медет оз ишин улантып атып:

- Озумчо ишканам бар. Эки жыл болду бул фирманы ачканыма. Мурда заводдо башкы инженер элем. Окууну Россиядан бутуруп келгем. Андан да баштагыдай иш болбой калды.

Созго Карганбек кошулду:

-Беш жыл согушуп жене албаган Союзду бир гана киши талкалап, таратып жиберет деп ким ойлоптур. Кандай жакшы заман эле, элдин баары иш менен камсыз болуп конулдору ток эмес беле. Мен дагы тракторду менчикке чыгарып алдым. Озум омур бою техника менен иштеп журдум, - деп озун бир аз тааныштырып отту. Бирок, Медетке бир суроону бере албай кыйналып турду. Ошол суроону берсе эле баары таптакыр башкача болуп озгорулуп кетчудой болуп сезилди. Козунун этин бузуп болгондо гана Медет башын которуп, Карганбектин оюн билгенсип:

[talant.elmira]

-Сизге эмне болду? Этти эмне кылалы? - деди. Ойго алдырган Карганбек уурусун карматкан кишидей:

-Жон эле, Кумушай, казанга суу куй, эт салалы.

Этти казанга аскандан кийин кайра чайга олтурушту. Эми баштагыдай кысылышпай, эки жак тен оздорун эркин сезип соз кезегин Сабыр сынчыга беришти. Сабыр сынчы берилуу менен суйлоп,эт бышканча эриктирген жок, ортодо эмне деген гана создор суйлонду. Ооба Карганбектин чон атасы дагы созмор, соз баккан киши эле.

Дале соз тугонбочудой улам бир соз бутсо экинчиси уланып отуруп убакыт кандай откону билинбей калды. Бир убакта Медет Сабыр сынчыга:

- Сиз Атбашынын болушу Чоко баатыр жонундо укканыныз барбы? - деп сурап калды. Сабыр сынчы берилген суроолорго маашырлана:

-Чоко баатыр жонундо кантип билбей калайын. Кыргызда андай асыл адамдар чандга гана торолот го. Чоко баатыр ушунчалык кечиримдуу, калыс адам болгон экен. Атаганат, андай адамдар унутулуп баратканы журокту ойутот. Ал убакта азыркыдай илим орчугон кез болгондо, аны Чоко баатыр дагы акчанын бетинен орун алмак. Илгери ырдаган адамдарды сайпана деп эл тенине алчу эмес экен. Ал эми азыр ырчылардын баркын которуп, акчанын бетине суротун чаптап калбадыбы. Мен эми Чоконун бир эле жолку экдигин кеп кылып берейин, - деп сынчы созду алыстан баштады.

- "Ниязбектин сегиз бек, телегейи тегиз бек" деп айтылат. Ошол Ниязбектин Рыскулбек деген уулунан Кайду баатыр торолот. Кайду баатырдан биз кеп кылганы жаткан эл жакшысы Чоко баатыр чыккан. Чоко убагында эл бийлеген, эл башкарган, эл камын ойлогон, калыс адам болгон экен. Кадимки Жантай уулу Шабдан дагыЧоко менен акылдашып, иш алып барчу тура. Бир жолу Чоко жалган жалаа менен Сибирге айдалып баратканда Курманжан датка:

-Чоко,келе колунду, мен сени Сибирге айдатпай алып калам. Кудуретим жетет, - дегенде, Чоко баатыр чыпалаган сунуп:

-Эркек дагы катынга кол берчу беле? Сенден жардам сурап бул жерде жургончо Сибирге барып келгеним артык эмеспи - дептир. Ошондо Курманжан датка сунган колун тартып алып:

-Канчалык кадыр-баркым болсо да,катын деген соз басынтат экен, - дептир.

[talant.elmira]

-Байкадынарбы, создун торкунун. Ал кезде намыс эле, аялдан жардам сурап баруу. Ал эми азырчы? Аялга баш ийип, аялга багылган,аялдын таап келгени менен жан баккан сайпана эркектердин саны арбыды. Жумуш жок деген созду бетке кармашат, эркектик ар-намыс,эркектин сыймыгы жоглуп баратат. Албетте, батыш эли намысты билишпейт. Баланы остургондон кийин оз жанынды озун бак деп уйунон чыгарып коюшат. Аялынын тапканы менен жашай беришет. Аларда "бир жолу жашайбыз,эптеп жан багыш керек" деген гана ой менен жашашат. Ал эми кыргыз эли тээ илгертен намысты туу кармап, эркектер аялынан жогору болушкан. Созду муюп угуп отурган учоо Сабыр сынчыга ушунчалык баа беришти. Созго алаксып кеткен Кумушай чочуп кетти.

-Ээ,Абышка, соз угабыз деп атып этибиз эзилип кетти го. Журу, чыгарып келели, - деп ордунан турду.

-Тамак желип буткондон кийин Кумушай сынчы менен Медетке бир уйго тошок салып берди. Сынчы бир убакта:

-Медет уктай элексинби? - деди.

-Медет чалкасынан жаткан калыбында:

-Жок, эмен болду? - деп кайра озуно суро узатты

-Буюрса иш онунда. Эртен айтат жообун. Сен шаарга барганда Бурулканга созсуз жолугуп, озунчо дагы бир жолу суйлош. Кийинки аптанын аягында уйлонгондой бол. Мен дагы кетейин, иштерим калды.

-Кийинки жумада болбой калат го. Алгач квартира же уй там сатып алалы, анан уйлонойун. Калипа алчу аялынды уйго алып келбе дебеди беле.

-Макул,аны дагы ойлонуштурабыз, - деп сынчы соз бутту дегенсип унчукпай калды.

Эртеси эртен менен чайга олтурушканда Карганбек созду эмнеден баштаарын билбей бир топко бушайман болып олтуруп,анан мындай деди:

-Эми эмен дейбиз?... Кечээтен бери коп создор айтылды. Аз убак балсо дагы бири-бирибизди жакындан таанып калдык. Кемпирим кечээ орой суйлоп койду окшойт, оюнарга албагыла. Кызыбыз Бурулкан эмне десе ,биз анын ою мененбиз. Бир чети кемпирим экообуз дагы сыймыктанып жатабыз. Ошончо кыздын ичинен биздин кызыбыз конулунузго жагып, колун сурап келгенинерге. "Кымызды ичкенге, кызды сураганга бер" деген соз бар эмеспи. Кыз буйруган жердин булосу. Эмне болгон кундо дагы кызыбыз бара турган жерине ыйлабай барса болду, - деп созун аяктады. Кемпири Кумушай дагы башын ийкеп:

[talant.elmira]

-Ооба,Бурулкандын конулу болсо, биз кайда барат элек. Иши кылып, келечеги кен болсо болду.

Ортодо ар кандай создор айтылып, дасторконго бата кылышты. Жолго чыгаарда Медет Кумушайды озунчо ээндетип чакырып:

-сыйынарга абдан ыраазыбыз. Сунган колду суутпай, муну алып, керегинизге жаратыныз. Кийин дагы озунчо келебиз, - деп конверт сунду. Кумушай чочуп:

-Жок, кереги жок эч нерсени албайм! - деди.

-Мен сизден сурандым го, сунган колду суутпаныз деп.

Кумушай айласы жок конвертти алып, чонтогуно салып койду. Анан "Бурулканга берип койгула" деп бир буктом кагаз берди.

Коноктор жылуу коштошуп, журуп кетишти.

Дарбазаны жапкандан кийин Кумушай:

-Эй, абышка, тиги болбой атып конбертти берди. Албайм десем болбой койду.

Карганбек конвертти колуна алып, ичин ачты. Американын кок акчасынан экини сууруп чыгып:

-200 доллар экен! Мейли эми, бергенин ала берели да, чын ниети менен берип атса...

-Кийин дагы озунчо беребиз, келебиз. Керегинерге жараткыла, - деп айтты.

-Колу ачык тура. Буюрса, кемпир жашы улуу эле болбосо, кызынды кор кылбайт. Тарбиялуу жердин баласы экени билинип турбайбы.

-Ошону айтсан, менин дагы конулумо жагып калды. Мейличи, кызын тийсе тийип алсын. Мени анын акчасы деле кызыктырган жок, кызымдын келечеги кызыктырып жатат.

-Кызындын багы куйоодон деген экен. Окууну буткон эки кызын эмне болуп олтурат. Бири алкаш, бири кежир балага тийип алып. Кой, кемпир, созду токтот, талаага баралы, - деп Карганбек Медет берген эки жуз долларды чонтогуно салып уйго кирди.

[talant.elmira]

ХХХ

Бурулкан Медет менен сынчыны узата карап туруп, узап баратан машинанын номерин карап, эсине тутуп алды. Машине имерилиштен бурулуп кеткенден кийин, асыл буюмун жоготкон кишидей конулдактап, болуп откон окуя ага туш сыяктуу сезилди. Медет берген 100 долларды кармап турган колу ысып, биринчи жолу доллар кармагангабы, же жакшы адамдар менен жолуккангабы, озунчо толкулданып, бул кун Бурулкан учун бир башкача кун блду. Коз алдына Медеттин жасаган жылуу мамилеси, жылмая карап коз кысканы, керегине жаратып ал деп акча сунганы, сырдуу коз карашы тартылып, ички сезимине булук салды. Квартирасына келип, тордогу диванга боюн ташатады. Ою уйгу-туйгу. Ушул жашка келгени колун сурап уйлонолу, ал турсун суйом, жагып калдын деп бир дагы эркек айта элек эле. Сынчы менен Медеттин кутуусуз жасаган мамилелери айткан сунушу кантип ойлонтпойт.

-Бурулкан, сага эмне болгон? Бироолор капа кылдыбы, ойлнуп эле калыпсын, же бироону суйуп калып, суйуу дартына кабылдынбы? Эмнегедир бугун сенин табын жок да? - деп чогуу жашаган Гулайым сурап калды.

-Жашы эле улуу болбосо, жакшы адам экен.

-Сен эмне деп жатасын Эч нерсеге тушунгон жокмун, тушундуруп айтчы, - деп суроолу карады. Бурулкан бир баштан болгон окуяны айтып, тушундуруп берди да, чонтогунон жуз долларды алып яыгып:

-Муну алып керегине жаратып ал - деп.

-Чын эле ойлончу иш экен. Чын эле толгон кыздын ичинен сен жагыптырсынбы? Кандай бактылуусун! Эгер мен сенин ордунда болсом,макул болмокмун, уй сатып берем десе. Керек болсо, азыр жаш кыздар курсагы челектей болгон министрлерди кармап алышып, баарын саттырып алып атышат. Ага караганда тиги киши менен нике кыйдырып, ата-энеден колунду сурап алган атпайбы. Алкаш же кызганчаак бироого тийгенче улуу болсо дагы багып алган киши болсо болду да. Бирок, тен-тени менен дегендей, озун тендуу балага тийгенге эмне жетсин. Бурулкан, жакшылап ойлон. Акчасына, байлыгына карап тийип алган менен келечекти да ойлонуш керек.

Бурулкан ошончо коп кыздын арасынан озун тандап алганына сыймыктанып алды. Бир жагынан Сабыр сынчынын создору ойго салды. Эки анжы ойдун ортосунда калган Бурулкан тун бир оокуга чейин уктай алган жок. Медет берген акчага апама белек алып берип жиберип, калганын озуно ылайык кийим алайын деп ойлоду. Буга чейин кунумдук оокаты жонундо гана ой жугуртчу. Оюна Медет келгенде, Медет менен бир тошокто жатканын элестетип алып, озунон-озу уялып кетти. Бир убакта эмне болуп уктап кеткенин билбей калды. Эртен менен туруп чайга олтурганда гана Гулмайрамга коргон тушун айтып берди.

[talant.elmira]

-Гулмайрам тундо туш кордум. Тушумдо жолборстун эки баласы эмчегимди эмип атыптыр. Жанымда кара чаар жолборс эки баласын карап олтуруптур. Озум ыйлап атыптырмын. Анан ойгонуп кеттим. Эмнеге жоруйт?

Билбейм...эмен деп жорушту. Бирок, тушундо ыйлаган адам суйунот деп коет го. Суйуносун.

-Эмне куйоого тийиппи? Куйоого тийгендин суйунгонун кор элекмин. Туйшуктун баары моюнга жуктолот эмеспи. Бала багуу, уй иши, ошентип убакыт отот. Аялзатынын иши дагы козго корунбойт эмеспи.

-Анда нан сатып журо бер. Аялдын корку бала менен го. Бала торогон, бала баккан керек болсо аялзатынын чон бактысы. Эне болуу аялзаты учун чрн бакыт. Ага жеткен да, жетпеген да бар.

Бурулкан олдоксон суйлоп алганын кеч тушунуп, созун ондомок болду.

-Азыр мен жашмын да, куйоого кайда кчмак эле. Убагы келгенде тийебиз. Бала дагы багабыз,баарына жетишебиз.

Гулмайрам, Бурулкандын таарына тушконун байкап, созду башкага бурду.

-Ии, баса, балким сен жакшы туш коргондурсун. Тушту жакшы жоруш керек. Туш жоруганадан да болот. Жанагы сени сынаган кишиге айтып жорутуп кор. Тушун топ келбей,туш келсе бактылуу болуп калгын бардыр.

-Мен ал кишиге кантип айтам, эмчегимди жолборстун эки баласы эмип атыптыр деп?

-Анын эмнеси бар экен. Эбин келтирип айтып, жорутуп ал.

Бурулкан ойлонуп калды.

[talant.elmira]

ХХХ

Кеминден келгенден кийин сынчы Кабыл карыянын айткандарын эстеп, ишти аягына чыгарып, биротоло кетейин мынча болду деген тыянакка келди. Канткен менен иш онунда. Медеттин жанында болуп, экоону уйлонтуп жакшылыгына катышып, дагы айта турган создорумду айтайын. Кийин Калипа чыр кылып, берген убадасынан айнып калабы? Кой, эртели кунду кеч кылбай, ишти баштайлы деп, медеттин жанына басып келди.

-Медет убакыт али эрте, барып Бурулкан менен суйлошуп,анан уй издейли, убакытты чойбой. Мен дагы силердин тойунарга катышып коюп анан кетейин.

-Макул, азыр "Ош" базарына барып, ага жолугалы. Ал эмне дейт болду экен. "Ойлон" деп айттым эле. Баса, апасы Бурулканга берип кой деп бир буктом кагаз берген.

-Жакшы аманатты аткарыш керек. Амантты аткарган чон сооп иш. Аманатка кыянат кылган чон куноо болот. Бурулканга кат жазып берген го. Эмне деп жазды болду экен?

-Ачып окуйлубу?

-Кой, ошол кантип болсун. Жакшы эле мааниде жазгандыр. Биздин кандай кабыл алышты,кандай жакшы узатынты. Ошону эле толго кылып кой.

-Тамаша албетте, бироонун катын окубай керек. Ал адамгерчиликке жатпайт. Мен тамашалап койдум.

Кун кечтеп калган кезде экоо ээрчишип базарга келишти. Кырка тизилип нан саткан кыздарды кыдыракей карап келатышканда экоонун алдынан Медеттин кайын эжеси жолугуп калды. Медет муну куткон эмес. Саламдашканынан эле иш чатагын айланганын билди. Медетти бери жакка чакырып алып:

-Эмне, сен токол аял алганы атасынбы? - деп созду чукул баштады. - Тиги абышка экоонор кайдагы эскичиликти эске салып атасынар? Эмне, Калипа тууган бала сага жакпай калдыбы?! Илгеркидей баатыр уулдун азыр кимге кереги бар?! Азыр деген кучтуу эмес, акча тапкан, иштеген киши эл багат. Техника оскон заман!

[Miraida2012]

Уландысын кутом, рахмат

[talant.elmira]

Медетке кайын эжесинин калган айткан создору кулагына кирген жок. Аларды Бурулкан бери жакта кутуп турган эле.

Сабыр сынчы Медетке айткан созун угуп, "Бурулкан укпасын" деген ойдо аны алаксытыш учун созго тартты.

-Кандай, кызым, биз сени издеп келдик эле?..

Бурулкан Медет менен жанындагы аял эмне жонундо сйлошуп атканын тушуно бербей, Сабыр сынчыга алаксып калды. Себеби, аралык алыс болгондуктан алардын созу угулган жок. Медет Бурулканды Сабыр сынчы алаксытып калганда журогу ылдыйлап, эч сыр бербей кайын эжесинин созуно конул бурумуш болду.

-Угуп кой, Медет, эгер сен токол ала турган болсон Калипа эмес, мен арызданам арызданчу жерге. "Кыргыз байыса катын алат", дегендей, колуна акча тушуп калган го. Эл укса эмне дейт?!. Баягынын куйоо баласы токол катын алыптыр деп, элден уялсан боло. Оз канындан жаралган балдардан умут узуп, башка катын алуу эмне деген шумдук. Алмаз чонойсо, сенин кылыгына нааразы эле болбойбу. Бир эскини кармаган чалдын созуно кирип... Кыздарын чоноюп калды, кызын Аселден уялсан боло. Калипанын сен алчу аялдан эмнеси кем, кана айтчы?

Дем албай суйлогон кайын эжесинин созун уккусу келбеген Медет:

-Эже кечинде уйго келинизчи. Кочодо бул иш чечилбейт. Сизге анан тушундуруп берем. Азыр бара бериниз, мен бир-эки сааттан кийин барам.

Медеттин жай, маанилуу айткан созу Анипаны тайсалдатып, башка соз суйлоого тыюу салгандай таасир берди. Медет "болду эми" дегенсип, козу менен бир башкача караганда эле Анипа ашыкча суйлоп алганын сезген.

-Болуптур, мен азыр силердин уйго барып кутуп турам, - деп жолуна тушту.

Анипа эл аралап узап кеткенде оор жуктон кутулгансып ушкурунуп алып, Сабыр сынчы менен Бурулканга жакын келип:

-Иштерин кандай? Соодан болуп атабы? - деди Бурулканга.

Медеттин жылуу мамилеси Бурулканга жакты.

-Буюрса, жакшы эле, - деп уялынкы жер карады. Ортодо бир аз тынчтык окум сурду. Экоо тен башка соз табалбай туруп калганда, Сабыр сынчы:

-Медет, аманатты унутуп калдынбы? - деп суроолу карады. Медет капыстан:

-Ырас эстетпединизби! Сиз айтпаганда унутуп калмак экенмин. Эмнегедир акыркы убакта унутчаак болуп баратам. Бурулкан, апан сага кат берип жиберди эле. Биз силердин уйунорго барып келдик, - деп чонтогунон бир буктом кагаз алып чыгып, Бурулканга сунду.

[talant.elmira]

Бурулкан катты алып:

-Ырахмат сизге. Уйдогулор кандай жатышыптыр?

-Баары жакшы, Бурулкан, ээн олтуруп суйлошолучу, бул жер ынгайсыз юолуп атат. Жакын жерде кафе- мафе барбы?

- Кафеден башка жакка деле баралычы. Бирок, азыр эмес, мен бул нандарды сатып болоюнчу. Бир аз куто турасыздарбы?

Медет дагы нанды сатып алыш учун чонтогунон намыянын алып чыкты. Бурулкан бул жолу Медеттин жоругуна каршы болду.

-Жок, кереги жок. Откондо эле сатып алганыныз жетишет. Бул жолу озум эле сатайын. Аны коюп, сиздер базар кыдырып келиниздер. Экоо Бурулканга ыраазы болуп:

-Анда ушул жерде жолугушалы. Жарым сааттан кийин ушул жерде болобуз.

-Макул, ага чейин сатып келейин.

Медет менен сынчы базар кыдырып, бир кафеге киришип орун алышты. Сабыр сынчы Медеттин турунон эмне болгонун байкап, созду эмнеден баштаарын билбей, "созду озун башта" дегенсип, умуттуу карады.

Медет кабагы буркоо:

- Кайын эжем албууттанып алыптыр. Кечинде суйлошобуз. Токол аял алсан арызданам деп жатат. Бул жагын ойлонбопторбуз да. Калипа билбесе жакшы болмок эле. Кайын эжем укса, ал дагы келет. Тажаал аял эле, кап, бекер иш болду.

мен дагы четин уктум. Бурулкан угуп калбасын деген ойдо аны четке алаксытпадымбы.

- Эмне кылабыз? эми уйго барсам, кайындарым чогулуп алып мени соттошот. Кайнагам аялы менен келет, бажам келет, баарына телефон чалып чакырат. Чын эле сотко беришсе, фирманы дагы текшерет.

Эмне сотко берем дедиби?

-Ооба, арызданчу жерге арызданам деди.

Сабыр сынчы бир топко ойлонуп, бир жерди тише тиктеген калыбында:

-Мен ушундай болот деп ойлогом. Бирок, бир жылчык табылаар. Баарын коро жатабыз. Тоскоолдугу жок иш болбойт, ойлонолу. Бурулкан эмне дейт болду экен? Сизде созум бар эле деп айтып калды?

Бул убакта алардын жанына келген официант созду болуп:

-Эмне заказ кыласыздар? - деп жооп кутуп туруп калды. Медет конул кош:

[talant.elmira]

-Сиз эмне тамак жейсиз?

-Чай эле ичем. Жаны эле тамак жеп чыкпадыкпы? Бир чыныдан эле чай ичели.

Медет сынчынын айтканынан чыга албай:

-Бизге чай эле берчи. Анан дагы коробуз - деп официант кызга заказ берди. Экоо бир топко кенешип отурушту да, белгиленген убакытта кафеден чыгышты. Бул убакта Бурулкандын торт-беш наны калган эле, бери жактагы майып, кайыр сурагандарга ттаратып берип,акчасын сунду.

Бурулкан акчаны албайм деген тур коргозуп:

-Жон эле коюн. Мен барып акчаны тапшырып келе коеюн. Медет болбой нандын акчасын берип:

Тез кел, биз сени тигил жерде кутобуз - деп, эки жолдун кесилишин коргозду.

Мен бат эле, - деп Бурулкан доноп кетти.

Медет менен Сабыр сынчы Кеминге кеткенде Клипа ачуусу келип,эжеси Анипага чалган.

-Эже, те келип калыныз. Сиз менен тууганча суйлошо турган соз болуп калды, - деп бышактап айтып, ыйлап жиберген эле. Синдисинин ый аралаш "ткз кел" дегени Анипанын шаштысын кетирди. Анан эмне кылмак эле, бир тууганы болсо? Такси кармап шашылыш жоноого туура келди. Жолдо эмнедеген ган ойлордун кучагына сунгуп кирди. Медетти жакшы корчу. Калипаны капа кылат деп эч ойлогон эмес. Таксиден тушуп, шашкалактап эшиктин конгуроосун кайра-кайра басып жиберди. Калитка ачылганда, эшиктин босогосун аттап-аттабай:

-Эмне болду? Деги жайчылыкпы? Синдиси Калипанын турун коруп эле, кучактап калды:

-Эжесин коргон Калипа ого бетер бышактап ыйлап:

-Эже, эми эмне кылам? Медет токол алам деп атат. Эл укса, тууган укса эмне дейт?

-Эмне дейсин, кайра айтчы, тушундуруп? Журу, тиги диванга олтуруп суйлошолучу.

-Жанагы уйдо бир айдан бери журган киши бар эмеспи. Ошол абышка издеп таап, тандап алып бермек экен. Корсо ал мында жон журбоптур. Анын айтуусу боюнча, ага жаккан кыз баатыр, эл баккан бала тууйт имиш- деп, Калипа оз тушунугу менен бир баштан айтып берди. Соозун толук уккан Анипа албууттанып:

-Алар азыр каякта? Экоонун тен абийирлерин кетирейин. Тапкан шылтоолорун кара. Тимеле, башка шылтоо таппай калганын. Ал кыз тууган баланы сен тууй албай калыпсынбы? "Эмнени ск=епсен, ошону аласын" деп сен эмне айтпайсын. Карасан, жаш катын алгысы келип, кыз алган сени чанып, эркектерде деле ар жок.

[talant.elmira]

Чонтокторуно биртке акча тушсо эле экинчи катын алам деп чыгышат. А эмнеге аялдар экинчи куйоого тийем дебейт. Шашпа жолугаарбыз. Кокпо, мен эле болсом ага экинчи катын алдыра коем. Сенин намысынды темелетпейм. . Азыр деген илгерки заман жок. Баатыр эл бакпайт, мээси бар, акчасы бар аял болсо деле эл бага алат., эрдин тагдырын чечип коет. Ага капа болбо, биз барбыз, сен айткандай, эл укса уйдогулор укса эмне дейт - деп, албуутанып барып токтоду. Эки бир тууган чай ичип олтурушуп,план тузушту.

ХХХ

Бейшеналиева менен Киев кочолорунун кесилишине келип, Бурулканды кутуп калышты. Эч сыр бербегени менен Медет ичинен санаа чегип, келечеги жонундо ойлоду. Ушул маалда чон атасы Кабыл коз алдына тартылып, улам жотолуп коюп айткан акыркы керээзин эстеди. Ошошл убакыттан бери журогун ойугон атасынын керээзин аткарганы атканда, минтип кайын эжеси Анипанын жоругу, айткан созу тупойул ойду пайда кылып, боло турган ишке кедерин тийгизмей болду. "Кап, Калипага билгизбей эле Бурулканды алганда болмок экен. Коп эле кишилер уйбулоосуно, бир туугандарына билгизбей эле токол алып атышпайбы... Бекр жанылган экенмин. Эми баары бутту. Бурулкан эмнени айтам деди болду экен? Сизде созум бар дегенине караганда, бир маанилуу соз айтчудай деп ойлоп, Сабыр сынчынын айткан созун эстеди. Сабыр сынчы Медеттин оюн болуп:

-Медет, мен сенин уйуно бугун барбай эле койсом кантет? Эгер кайын журтун келсе, мен силерге тоскоол болом го. Жанагы кайын эжен мага конул ооруткан соз суйлоп коебу деп коркуп турам. Медет сынчынын айтканына муюп:

-Сиз туура айтасы. Бугун уйго барбай эле койгонунуз он. Сизге бир мейманканакараштыралы анда. Бирок, эмнегедир журогум опколжуп, конулум ооруп турат. Бугун кечинде чон жанжал болот го. Эмне болсо да он жагына оосо экен.

[talant.elmira]

-Медет, сен ага коп капа боло бербе! Сен канчалык капа болсон, ошончолук ден соолугундан ажырайсын. Эр жигит которумдуу болушу керек. Айттым го сага, ар нерсенин кыйынчылыгы, тактап айтканда, колоко жагы болот болот деп. Бир катын чыр салат деп чунчуп калсан эмне болот. Аны коюп, келечек жонундо ойло. Сынчынын салмактуу создору Медетке шык берди. Эч ундобой айтылган создорду угуп, сынчыны ыраазы боло карап:

-Ырахмат, сизге. Чон атам Кабыл сиздин создорду ук деп айтты эле. Сиз айткандай, бир катындын айткан создоруно эмнеге теригем, - деп, оздорун кохдой жакын келип калган Бурулканган сыр билгизбей, созду башкага нукка буруп кетти:

-Баягыдай бир жерге олтурсак болмок эле...

Сынчы Медеттин созуно ыраазы боло:

-Убакыт кенен, олтурса олтуралы, Бурулканга да айта турган созум бар эле, - деп жандарына жакын келип калган Бурулканга:

-Эми сен Бурулкан, биздин созду ук. Жакшы созду жакшы тамак ичип олтуруп укканга эмне жетин. Медет экообузду дагы кафеге чакырып жатат, баралы. Адамдын конулу назик болот эмеспи. Чын конулу менен чакырган жерге барбай койгондо болбойт ко. Бурулкан кулуп:

-Мен байкенин акчасын аяп жатам. Акчанын табылышы кыйын, жоголушу оной. Откондо эле ресторанга киргизип, коп акчасын сарптап койду. Эми дагы чакыруу уятым жол бербей жатат. Анда тамактын акчасын мен толойун, "бекер табылган бир сомдон корк" дегендей,Медет байкенин акчасына бекер эле тамак иче берсек, анда адамдык сапатыбыз кайда калат, - деди.

Бурулкандын бул айтканына тигилер ыраазы болуп, эмне деп айтаарын да билбей калышты. Курч айтылган создун табы чагылгандын илебинен да кучтуу болот эмеспи,озгочо соз баккан Сабыр сынчы ыраазы болонун жашыра албай:

-Анда кафеге кирели тамактын акчасын мен толойун. Сен айткан соз эсиме келбептир. Уккандан кийин гана ойлонуп атпаймынбы. "Асыл таштан, акыл жаштан" деген ушу. Омурлуу бол, Бурулкан. Ушунундан жазба! Эгер сенин ордунда башка адам болгондо бул созду айтпайт эле. Элдин баары сендей болуп, келейекти ойлошсо, анда жашоо эчак онолмок болчу. Карачы муну, - деп жандарынан отуп бараткан жарым жыланач кийинген кызды коргозуп:- бул кыз дагы убагы келгенде карыйт. Ушул бойдон турмак беле. Озунун денеси менен мактанып баратат. Мени коргуло, мага суктангыла деп. Суктанган бироо жаман ойлоп атканын билет болду бекен? - деп тиги кызды узата карап туруп калды. Медет бул жолку сынчынын айткан созун жактыра бербей:

[talant.elmira]

-Ар ким озунун дооруна жараша кийинет да. Сиздин жаш кезинизде кыздар ындай кийинишчу эмес. Ал эми азыр жалпы аялзаты шым кийип, кээси жарым жыланач журуп калды. Сизге оон учурап жатат. Аны дагы тушуном, бирок... - деп созунун аягына чыкпай, машинасынын эшигин ачты. Эптеп базардын "пробкасынан" бошонуп, шаар ичиндеги бир кафеге келип токтоду. Учоо ээрчишип басып кафеге киришти да, ээнирээк жерден орун алып олтурушту. Тамакка заказ берилгенден кийин Сабыр сынчы узун сабак созго кирди.

-Илгери бир откон заманда бир абышка менен кемпирдин жалгыз кызы болгон экен. Кыз ушунчалык акылдуу, анан сулуу болуптур. Бойго жеткен сулуу кызга ким кызыкпайт. Кун откон сайын абышка менен кемпирдин уйуно жуучу тушуп келген кишинин саны арбыйт. Кыздын атасы бир куну ыйлайт.

-Кап, кызым, сен эркек болгондо эмне, кундо сага жуучу тушуп келген кишинин саны арбыды. Сен куйоого кетсен, биз эмне болобуз? Карыганда бизди ким багат? - деп арманын айтат. Кыз атасынын арманын угуп, атасы менен энесин аяп, озунун кыз болуп торолуп калганына окунот да, мындай бир ой ойлоп табат. Эртеси атасына айтат:

-Ата, менин чачымды устара менен алып салыныз. Анан келген жуучуларга озум жооп берем, - дейт.

Атасы кызынын айтканына макул болуп, кыздын чачын устара менен кырып салат. Анан келген жуучуларга кыз мындай дейт.

-Менин чачым жок, башым таз болгонунан алдырып салдым. Эгер таз келиндуу болгунар келсе, мен каршы эмесмин. Экинчи менин шартым, баланыз келип, мени менен жолугуп суйлошсун - дейт.

Ошондон келген кишилер кызды таз деп, жуучу тушуп келгенин токтоткон экен. Ошентип, кыз акылы менен ата- энесин келген жуучулардан куткарыптыр. Кийин озу тендуу, тушундуруп, ал баланы озунун уйуно киргизип алыптыр. Мен бул окуяны эмнеге айттым, тушундунорбу? Медет менен Бурулкан баштарын чайкашты.

-Бурулкан, сен бизге акыл кошпосон болбой калды. Сенин сунушунду да угалы, балким, сенин айткан акылын жондуу болуп калаар. Бурулкан бушуркоп:

-Айтып коргуло, колуман келишинче акыл кошконго аракет кылып коройун.

Сабыр сынчынын бул созу Медетти ойго салды. Дароо кайын эжем жонундо айтат деген ой конулуно келип,суроолу Сабыр сынчыны карады. Бирок, сынчы Медет ойлогон ойду айткан жок, такыр башка созду айтты.

-Бурулкан, сен эстуу кызсын. Сага айталбай айткан соз бар. Бирок, сен ал созду кандай кабыл аласын, билбейм.

Ангыча, тамак келип, созду болуп салды. Санчы алаксып калып, айтыла турган соз кийинкиге калды.

[talant.elmira]

ХХХ

Медет коз байланып калган кезде уйуно келди да, дарбазаны ачып, машинаны киргизди. Эмнегедир, конулу суз алдыда боло турган жагымсыз окуяны журогу менен сезди. Оз ою менен алек болуп, уйго кирди. Озу айткандай уйдо жалан кайын журту. Алардын жуздорунон эле муздактыкты сезип, конулу иренжиди. Озгочо аялы Калипа аны жек коро карап турганын дароо эле байкады. Аялынын мамилесинен улам, чон атасы Кабылдын туура сын бергенин билди. Ушунча жыл жашап туруп, Калипанын озумчул, ичи тар, карозгой экенин байкабаптыр. Коз алдыны чон атасы Кабыл: "Сен мени кийин тушуносун, сага ал созду айта албайм. Убагы келгенде гана билесин" деген созу кулагына жанырып турду. Медет илгери отуп, кайын агасы кол сунуп, салам берди да, суйлогуло дегенсип жооп кутуп туруп, озунчо кысынып кетти.

Ортодо бир топко тынчтык окум суруп туруп калды. Созду эмнеден баштаарын билбей, кайын агасы Темирбек:

- Медет, айтылган соз чынбы? Сени токол алат деп уктум? - деди. Медет эмне дешти билбей, "жарыялабай эле койсон болмок" дегенсип, аялы Калипаны карады. Бирок, Калипадан эч кандай жардам жок болчу. Эгер Калипа эстуу аял болгондо, Медетке туура тушунмок эле да. Чын-чынына келгенде Медет токол аял алат деп эч убакта ойлогон эмес. Болгонун болгондой тушундуруп айтып берген. Бирок, мындайды куткон эмес. Эми минтип, мугалимден уялган окуучудай кайын агасына шар жооп бералбай, тайсалдап турат.

- Ооба,- деп айтты да, оор жуктон кутулгансып, женил дем алып, кайын агасы Темирбекти жалтанбай тике карады. Ушул созду айтуу Медет учун ушунчалык кыйынга турду. Медет айтчу созду айтып, ичинен демин кысып: "...Мен Бурулканга ьаш кошсом, келечегиме жакшы болоор эле. Бирок булар тилегимди ишке ашырбайт го" деп ойлоп алды. Озун жаман коз менен карап турган жеке эле кайын агасы Темирбекти эле эмес, ал жердегилердин баарын текши карады. Жалгыз бажасы Рыскелди эки жакты каранып, эмне соз болот деген ойдо эч ун катпай телмирет. Баары Темирбектен эмне соз чыгаар экен дегенсип, жооп кутуп турушканда, ал оор курсунуп алып, соз баштады.

- Эмне максат менен бул ишке барганы атасын7 Тушундуруп айтып берчи? - деди ал. Албетте, Темирбектин жактырбай карап турганынан анын оозунан катуу соз чыгат го деп турган Медет, анын жай суйлоп, суроо салганы дем берди. Ичинен кайнагасына ыраазы болду. Баштагыдан озун эркин сезип:

[talant.elmira]

-Байке, сиз туура тушунунуз, менин мындай ишке барайын деген оюм жок эле. Баарын Калипага тушундуруп айткам. Чон атам Кабыл олоор алдында айткан эле керээз кылып. Эгер сиз менин ордумда болсонуз, сиз деле ушул ишке бармаксыз.

Соз ушул жерге келгенде кайын эжеси Анипа анкылдап кое берди. Озун аран эле кармап турганын билгизип:

-Сен антип актанбай эле кой. Кыргыздар ушул да чонтогуно беш сом ашык тушсо эле, экинчи катын алууну ойлошот. Балдарын чоноюп келатат. Булардын келечегин ойлосон боло. "Жаман эркек озун элуу жашта жаш сезет" дегендей осол иш. Эл-журт укса эмне дейт? Каяктагы эски кишилердин созун угуп журосун?

Анипанын анкылдап кое бергенин тыйгысы келген куйоосу Рыскелди:

-Болдучу сен! Акырын суйлошуп атканда, уруштун созун баштабай. Алгач жай суйлошуп, бири-бирибизди тушунушуп алалы. Ушу силердин анкылдап кое бергенинер жаман. Медет суйлоп бутсунчу, созун болбо. Сенин бул создорунду укпагандыкпы жана эле. Балким, Медет деле оз ою боюнча туура иш кылып аткандыр.

Анипа ооздугун кое берген кулуктой атырылып бир тийди:

- Эки аял алгандын эмнеси туура?!. Медетке жан тарта суйлогонуно карагана, сенин дагы токол алганга оюн бар го?!. Башым аман турганда сага катын алдырып коем. Деги кой мунун кыйындыгын.

Темирбек карындашы Анипанын созуно конул бурбай Медетке карап:

- Суйло Медет, кулак сенде.

- Байке, эшикке чыгып суйлошолучу. Анипа эжем баары бир соз бербейт. Созду убагында айтпаса соз атасы олот эмеспи. Бул жерде созумду жыра тарткандарга озунуз кубо болдунуз.

Таамай айтылган соз Анипага катуу тийди. Каршы соз суйлойун деп, ылайыктуу соз таба албай туталанып олтуруп калды. Темирбек "туура айттын" дегенсип, ордунан турду. "Акмактардын биримдиги достукка жатпайт, биримдикти билбеген киши уруштун кебин баштайт" дегендей, бардык чырды Анипа баштаганын Темирбек билди. Анткени "ак ийилет бирок,сынбайт" деген созду эстеп, бул жерден Медеттин созун угуп коруп, анан тыянак чыгарууну ойлоду. Учоо ээрчишип сыртка чыгып баратканда Анипа дагы тилин агытып:

- Мен эле болсом, Калипанын устуно катын алдырып калайын!.. Калган созу учооно угулбай калды.