[Gupa]

Кандай болушу керек жана максаты эмне? Азырынча сиздерден ой күтөм...

[Барс]

Гупа, ( атыңды дагы ката жазып албадымбы, кашайып?..) жакшы тема ачыпсың...

[Gupa]

Барс (03 Июль 2013 - 19:38) жазган:

Гупа, ( атыңды дагы ката жазып албадымбы, кашайып?..) жакшы тема ачыпсың...

Рахмат))) Эми туура.

[Kg.lady]

Адабий чыгармалар дээрлик жашоодон алынат,анан албетте тарбиялык мааниси болот.Ошондой эле жанрларгада болунчу беле....?!Прозалык, лирикалык,биографиялык дагы башка.....Адабиятты негизи суйчуумун, турмуш-тирилик деп журуп унутта кала жаздаптыр.Чыгарма жаратышта озунчо туйшукту талап кылатда,мектепте дил баян жазганда канча толгончу элек.Акын-жазуучулар толгонмок тугул толготсо керек...)))))Ичиндеги идеяны кагаз бетине тушуруу учун......

[BORN.kg]

Сиз куткон ой болбой калса деле оюмду жаза берейинчи кана... Адабий чыгарма дегенибиз-тарбиялык маанидеги чыгармаларго. Себеби Адабият-тарбия деген арабтардын созу деп тушунуп журом да мен. Ошондо чыгарма-тарбиялык мааниге ээ да, ээ эмес да, кыскасы калемден жаралган нерсе окшойт:-)

[aybek.shermambetov]

Адабий чыгармалар булар турмуштан алынып автордун коз карашы м.н окурмандарга берилет. Ал кандай жанрда жазылса да даана ачып бергенге аракет кылат. Ой ой толгоосу м.н образга кирип чыгарма жарата алат. Эмне себептен Айгул эженин чыгармалары элге бат синди анткени ал жашоодогу ачуу чындыкты, адамдардын кайсыл гана катмары болбосун жашоосун чагылдыра алгандыгында. Оба атактуу жазуучулардын катарына кошула албаса да калын журтка тааныла алды.Коч бара бара онодот дегендей эженин дагы коп чыгармаларын жарата берет деп ишенем. Бул жакта да жаш калемгерлер бар алар да талыкпай иштесе эмгектери жаралат деп ойлойм. Барс байкенин эмгегин баалайм озунчо тема ачып чыгармаларын тартууласа жана жаш калемгерлерге кенеш берген болумдор ачылса коп каталарын ондошот эле. Чыгарманы жазаарда да автор ойлонуп эрте бутурсо ошончо окурмандарга да жакшы б.т.

[Gupa]

Айгүл эже деп Айгүл Шаршен деген авторду айтып жатасыз да э? Бирок ал боюнча айтылган көз карашыңызга анча кошула албайт элем...

Дагы кандай ойлор бар???

[Montekristo]

Чыгарма жазуу бул эн назик онорлордун бири деп билем. Анткени чыгарманы чыныгы жашоонон алып, анын ичиндеги ой жугуртуулорду, каармандарды жана алардын ар биринин кыймыл аракетин, суйлогон создорун коркомдоп жазуу, суроттоп беруу ар бир эле адамдын колунан келе берчу онор эмес болсо керек. Форумда мен жогоруда айтып откон денгеелге жеткен форумчулар жок го деп ойлойм. Ооба бул жерде жаш калемгерлер бар, жок эмес. Барс акенин, Атамбаевталантбектин чымындары бар. Бирок Талантбек акыркы кезде компунун клавиатураларын жоготуп алгандай журот го. Же телефонун сууга тушуруп алганбы.

[aijan]

Менимче, дегинкиси чыгарма менен адабий чыгармада айырма жок болушу керек. Бирок ар бир эле чыгарма 'адабий' деген улук атка ээ болушу кыйын го.

[Aitunuk]

Көркөм адабият деген эмне? Ал кандай болуш керек?.. деген суроолорго адабият таануучу, илимпоз К.Асаналиев жана Р.Кыдырбаева төмөнкүдөй жооп беришет.


КӨРКӨМ АДАБИЯТ- ИСКУССТВОНУН БИР ТҮРҮ. Жогоруда айтылгандай, искусство дегенибиз коомдукаң-сезимдин бардык түрлөрүнөн: гуманитардык илимдерден жана философиядан, моралдык жол-жобо жана укуктук нормалардан, социалдык көрсөтмөлөрдөн жана саясий теориялардан өзүнө гана таандык бөтөнчөлүгү менен айырмаланат. Эгерде гуманитардык илимдер жана философия, моралдык жол-жобо жана укуктук нормалар, социалдык көрсөтмөлөр жана саясий теориялар турмуштук көрүнүштөрдү, окуяларды логикалык ой- жүгүртүү, далилдөө, жыйынтыктар натыйжасында таанып -билсе, ошол эле турмуштук көрүнүштөрдү, окуяларды таанып-билүүдө искусствонун бирден-бир каражаты образ болуп эсептелет. Болгондо да, турмуштук окуялардын жекече индивидуалдуулугун жандандырып, күчөтүп, аларды кайрадан башка касиет-сапатка жараткан образ болуп эсептелет. Мына ушул жагдайдан алып караганда көркөм адабият искусствонун өзүнчө бир түрү катары өзүнө гана таандык өзгөчөлүктөргө ээ.Эгерде жалпы жонунан мүнөздөп айтсак, бул бөтөнчөлүк, баарынан мурда, образды жаратып, көз алдыга тирүү жандай келтирген материалдык каражатка байланыштуу. Көркөм адабияттын андай материалдык каражаты эмнеден турат? Белгилүү го, образ түзүүдө, маселен, композитор- үндү, художник-боёкту, скульптор-таштын ар кандай түрлөрүн, архитектор не бир түркүн курулуш материалдарын пайдаланышат. Демек, искусствонун бул ишмерлеринин колдонгон нерселери, заттары алардын образ жаратуудагы неизги каражаттары. Ал эми акындыкычы, жазуучунукучу? Көркөм адабият эң оболу жаралгандан эле сөз искусствосу болгондуктан, образ жаратуудагы анын негизги каражаты, бул элдин тили, улуттун тили, тагыраак айтканда, адамдар бири-бири менен байланышканда сүйлөгөн сөз. Ошондой болсо да өтө маанилүү бир учурду эстен чыгарбоо керек. Кадыресе турмушта сүйлөгөн сөз менен атайы, уюшулгандык түрдө бир максатка багытталып кагазга түшкөн сөздүн ортосунда асман-жердей айырма бар. Кадимки оозеки сөздө так элестүү, өткүр айтылган сөз курулмалары кездешпей койбойт. Бирок, анын мазмунун бузбай туруп эле, айрым сөздөрүн же кыскартып, же орун алмаштырып жиберишке болот. Ал эми накта көркөм чыгарманын сөздүк курулмаларына кол тийгизип, оңдоп түзөп жиберишке эч мүмкүн эмес. Бул маселе жөнүндө англис романтик акыны С.Т.Колридждин авторитетине кайрылсак болот. Акын мындайча жазат: «Шекспир менен Мильтондун ыр сабынан бир сөздү алмаштырып, же ордунан которуп жибергенге караганда, Египет пирамидасынын астынан куралсыз кол менен таш сууруп чыгуу алда канча жеңил» . Романтикалык акындын гиперболизациялык образы так жана таамай. Чынында Египет пирамидасынын астынан куралсыз кол менен таш сууруп чыгыш мүмкүн эмес, ойго келбеген иш. Ал эми гиперболизациялык образ мындай чындыкты түздөн-түз жокко чыгарат. Бир ыр сабынын бир сөзүн Египет пирамидасына салыштыруу чыныгы поэзия өзү кандай «пирамидалардан» жаралганын далилдеп турат. Демек, нукура поэзия өзүнүн туруш-турпаты боюнча бир бүтүн монолиттей көрүнүш, анын татаал түзүлүш организиминен кандайдыр бир «мүчөсүн» алып таштоого, оңдоого болбойт. Анткенде эле көркөм чыгарманын мааниси дароо бузулат. Бул жерде сөз, дагы бир жолу кайталайбыз, нукура көркөм чыгарма жөнүндө баратат. Кашкардын тоосу кайрылыш, Кайрылып учат улуу куш. Кайрылып мага келе кет, Алымкан, Карыпка салбай кыйын иш. Азыркы скульптордун ташка чегип жасаганындай нык жасалган бул төрт сап ырдын кайсы сөзүн жулуп таштап, же кайсы сөзүн оңдоп-түзөп коюшка болот. Эч мүмкүн эмес. Ташкындаган эргүү менен буулуккан сезимдин бириккен жеринен жаралган бул төрт сап ыр көркөм сөз өнөрүнүн эң бийик үлгүсү катары түбөлүккө калат десек болот. Көрүнүп тургандай, сүйлөө речинде (оозеки сөздө) артыкбаш, кокусунан кирип кеткен сөздөр кездеше берет. Аны угуучу анчейин этибарга албайт. Мааниси жетсе болду. Ал эми кагазга түшкөн сөз эч кандай кокус кирген, артык баш сөздөргө жол бербейт, мында баары иргелет, ар бир сөз өз-өз ордуна коюлат. Мына ушунун баары көркөм сөздү жараткан жазуучунун, акындын,драматургдун кесиптик деңгээлине, табиятынан бүткөн талантына жараша болот. Искусствонун башка түрлөрүнө, маселен, сүрөт, же скульптурага караганда, көркөм сөздүн дагы бир негизги айырмачылыгы мындай:сүрөтчү, же скульптор, айталы, адамдын портретин тартса, анда биз холстко түшкөн, же таштан чегилген адамдын элесин өз көзүбүз менен көрөбүз.Демек, искусствонун бул түрлөрү баарынан мурда көрсөтмөлүүлүк (наглядность) касиети менен айырмаланат. Ал эми жазуучу адамдын портретин кантип кагазга сөз менен түшүрөт? Ал баарынан мурда адамдын мүнөздүү учурларын сөз менен сүрөттөйт. Маселен, сырткы келбетин, көзүн, мурдун, бет түзүлүшүн жана башка. Натыйжада сөздүн сыйкырдуу күчү аркылуу адамдын жандуу портрети тартылат. Демек кѳркөм адабият искусствонун башка түрлөрөнөн өзүнүн сүрөтөөчүлүк (изобразительность) касиети менен өзгөчөлөнөт.

Билдирүүнү түзөткөн: Aitunuk: 27 Август 2013 - 20:03

[Aitunuk]

(Уландысы)


Искусство түрлөрүнүн арасынан көркөм адабият сүрөттөөдөгү өзүнүн кеңири мүмкүнчүлүктөрү, мындайча айтсак, универсалдуулугу менен обочо турат. Универсалдуулук дегенибиз эмне? Биринчиден, бул жанрдык ар түрдүүлүк. Лирикадан тартып эпоско чейин. Бул жанрларда адамдын жан дүйнөсүндөгү билинбеген сезимдерден тартып, турмуштук кеңири полотнолорго чейин камтылат. Экинчиден, бул көркөм адабияттын сүрөттөө масштабы Мейкиндик жана Мезгилдик жагынан учу-кыйыры жок десек болот. Мындагы сүрөттөлгөн окуя азыркы учурдан-байыркы доорго чейин, жерден-космоско чейин уланышы мүмкүн. Үчүнчүдөн, бул көркөм адабияттын негизги сүрөттөө предмети адам болгондон бери дүйнөлүк адабиятта эмне деген адамдар, мүнөздөр, типтер сүрөттөлбөдү. Бир эле Оноре де Бальзактын «Адамдар комедиясы» деген атактуу романдар жана повесттер жыйнагында сүрөттөлгөн адамдардын турмушу жана тагдыры Франциянын бүтүндөй бир доорун күзгүдөй чагылдырат десек болот. Ал эми Л.Толстойдун «Согуш жана Тынчтык» эпопеясында сүрөттөлгөн адамдардын образынан ХYIII к. орус чындыгы өзүнүн бүтүндөй панорамасы менен көз алдыга келет. Кыргыз адабиятынын алдынкы өкүлдөрүнүн ичинен Чыңгыз Айтматовдун чыгармачылыгы ушундай универсалдуулук касиет-сапатка ээ десек толук негиз бар. Бул жазуучунун аңгемелеринде жана повестеринде, романдарында жана драмаларында ар түрдүү элдердин турмушу, кыргыздар менен орустардын, казактар менен нивхлердин, немецтер менен англичандардын жана башкалардын турмушу сүрөттөлөт, баяндоо аймагы кыргыз жеринен Охот деңизине,казак талаасынан Европага,& nbsp; темир жол бекетинен космоско чейин созулат, жазуучунун чыгармаларында ар түрдүү каармандардын образдары жөнөкөй дыйкан аялдан тартып, атактуу окумуштууга чейин камтылат. Көркөм адабияттын ушундай универсалдуулугу эң биринчи иретте жазуучу таянган элдин, улуттун тилине байланыштуу келип чыгат. Ал эми тил, бул эң татаал көрүнүш экени белгилүү. Анын татаалдыгы тил аткарган кызматка, функцияга гана шартталбайт. Анын татаалдыгы - эң ириде дүйнө жүзүндөгү «элдик», «улуттук» деп аталган тилдердин көп түрдүүлүгүндө. Кандай гана тил болбосун, ал баарынан мурда, адамдар арасындагы байланыш каражаты иретинде коммуникативдик кызмат өтөйт. Сөз аркылуу адамдар кандайдыр бир нерселер, кубулуштар туурасында маалымат берет, кандайдыр бир окуялар жөнүндө ой бөлүшөт, өздөрүнүн ар түрдүү абалындагы, кайгылуубу- шаттуубу, ички сезимдерин билдирет, жана башка. Демек турмуштун ар кандай жагдайларында, ар башка кырдаалдарында сөздүн аткарган милдети, кызматы да ар башка мүнөздө болот. Көркөм адабиятта улуттук тилдин дал ушундай көп түрдүү функционалдуулугу сөзсүз түрдө пайдаланылат жана ар бир жазуучунун жекече мүмкүнчүлүгүнө жараша андан ары өнүктүрүлөт. Эгерде дүйнөлүк тилдин көп түрдүүлүгүн эске алсак, алардын ичинде кээ бир тилдердин эрте өнүгүп, эл аралык тилге айланып кеткенин, ошондой эле кээ бир тилдердин кечигип өнүгө баштаганын, ал эми айрымдарынын «токтоп» калганын эске алсак, анда ошол ар түркүн тилдерге негизделген улуттук адабияттар да ар түркүн деңгээлде болорун жана алардын ар биринин өзүнчө өзгөчөлүгү болору талашсыз. Бөтөнчө мүнөздүү мисалга кайрылып көрөлү:өнүккөн англис тилинде-өнүккөн адабият, ал дүйнөлүк маданиятка Шекспирди, Диккенсти, Байронду берди; өнүккөн француз тилинде-өнүккөн адабият, ал дүйнөлүк маданиятка Мольерди, Оноре де Бальзакты, Ги де Мопассанды берди; өнүккөн орус тилинде-өнүккөн адабият, ал дүйнөлүк маданиятка Пушкинди, Толстойду, Достоевскийди берди. Албетте таланттын жаралышы табиятка, коомдук жана маданий өнүгүштүн жалпы деңгээлине жана башка факторлорго байланыштуу, бирок кандай болсо да өзүндөгү чыгармачылык потенцияны толугураак ачыш үчүн жазуучунун тагдырына туш келген улуттук тилдин өнүгүш динамикасы чечүүчү шарттардан болуп эсептелет. Улуттук тил менен улуттук көрөм адабияттын, андан да тактап айтканда, сөз менен образдын ортосундагы тикелей байланышты түшүнүү үчүн немец окумуштуусу В.Гумбольд, орус окумуштуусу А.А.Потебня атайын изилдөө эмгектерин арнаганын эскертсек жетиштүү эле болот. Бирок көркөм адабият нукура эстетикалык таасирдүүлүкө жана автордук дааналыкка дароо эле жетише албайт. Бул айтылган сөздөр айрыкча жазуу өнөрүн жаңыдан баштап, жаңыча жолго түшө баштаган жаш адабиятка тиешелүү. Баштаганда эле жазылган драма-драма болуп, роман-роман болуп калбайт. Жазылган чыгарма дефинициясы боюнча драма, же роман деген жанрдын эстетикалык принциптерине жооп бериш үчүн, ал, эң болбоду дегенде,«балалык доорду» баштан өткөрүш керек. Ушул мааниде алганда орус адабиятынын жети жүз жылдык жолун изилдеп чыккан орус филологу Д.С.Лихачёвдун төмөнкүдөй жыйынтыкка келиши деле кокусунан эмес: «Байыркы орус адабиятынында гениалдуулуктун илеби сезилбейт, анын үнү бийик эмес. Автордук башталыш да анчалык ачык чыкпайт. Анда Шекспр да, Данте да болгон эмес…Байыркы орус адабияты индивидуалдуу чыгармачылыкка караганда, фольклорго жакын…Анда Джотто сыяктуу реформаторлор, Леанардо да Винчи өңдөнгөн индивидуалдуу чыгармачылыктын генийлери жок». Орус окумуштуусунун бул жыйынтыгынан эмнелерди баамдоого болот? Мындайынан, үстүртөн алганда өзүнүн улуттук адабиятына өтө эле сын көз менен мамиле жасаганы байкалат. Бирок, бул өзүн-өзү карандай басмырлоо эмес, өзүн башкаларга салыштырып, өзүндөгү болгон рухий мурасты жөнөкөйлөштүрүү, же жупунулоо эмес. Бул баарынан мурда өзүнүн адабияты жөнүндө өтө терең ойлонулган жана талашсыз чындыктан келип чыккан көз караш. Ушундан улам окумуштуунун бул даанышман сөздөрүнөн жыйынтык чыгарса болот: ар бир элдин адабияты өзүнчө жол, өзүнчө багыт менен өнүгөт. Маселен, англис адабияты Шекспирди жаратат, байыркы Рим дүйнөгө Дантени берет. Ал эми мындай көрүнүштөр байыркы орус адабиятында болбойт. Эмне, ушундай деп айтууда орус адабиятынын кадыр-баркын кетирүү, же анын бийик мартабасына кол салуу барбы. Эч кандай.Д.С.Лихачёв өзүнүн темирдей аргументтелген оюн андан ары улантып, Байыркы орус адабиятын жараткандардын реалдуу образын түзөт. Окумуштуунун салыштыруусу менен айтканда, Байыркы орус адабиятындагы жазуучулар кандайдыр бир шаардын ичинде өзүнчө бөлүнүп турган жекече имараттарды жараткан архитекторлор (Зодчий) эмес, алар кадимки эле катардагы шаардын үй куруучулары болгон. Архитекорлор (Зодчий) шаардын Эйфель мунарасын, же Кышкы Дворецин, башкача айтканда, адабияттын «Адамдар комедиясын», же «Бир тууган Карамазовдорун» жаратат. Ал эми куруучулар болсо, андай жекече чыгармачылык бийиктикке көтөрүлбөйт, алар шаардын жалпы негизин түптөйт, пайдубалын тургузат. Ушул сыңары Байыркы орус адабиятынын жазуучулары кийин келген ХVIII-XIX кылымдардагы улуу орус адабиятынын түпкү тегин негиздейт, кыртышын даярдайт. Демек ар бир улуттук адабият өзү жашаган коомдун, тарыхый мезгилдин шартына жана өзгөчөлүгүнө карата өзүнүн гана руханий дүйнөсүн, өзүнүн гана байлык мурасы менен пайда болот.

Билдирүүнү түзөткөн: Aitunuk: 27 Август 2013 - 20:36

[Aitunuk]

(Уландысы) КӨРКӨМ РЕЧЬ. Адабий чыгарманын көркөм формасын жан-дүйнө менен сезип, таасирленип кабылдоо ар бир чыгарманын сөздүк курулушу, сөздүк составы аркылуу келет. Ал эми көркөм чыгарманын сөздүк курулушу адамдар кадимки кадыресе жашоо турмушунда кеңири пайдалануучу речке барып негизделет. Сөздүн жөнөкөй маанисинде колдонгондо "речь" деген түшүнүк кимдир бирөөлөрдүн, же чечендердин трибунага чыгып сүйлөгөн сөзүнө карата айтылат. Ал эми бул түшүнүктүн филология илиминдеги семантикасы алда канча кеңири жана терең. Адамдар өзүнүн жашоо-тиричилигинде бири-бири менен жасаган мамилелеринде жөн гана жекече максаттарын, демилгелерин иш жүзүнө ашырып чектелбейт, алар өздөрүнүн ички аздектеген ар түрдүү оюн, идеясын, сезимин билдирет. Адамдын мына ушундай көп тармактуу, көп кырлуу ишмердиги эң биринчиден кадимки эле речке негизделет. Филологдор речь жана эне тилди ажыратып карашат. Алардын көз карашы жана далилдөөсү боюнча, тил дегенибиз кандайдыр бир улуттун адамдарынын аң-сезиминде жашаган сөз байлыгы жана анын грамматикалык принциптери. Ал эми, речь дегенибиз бул аракет-кыймылдагы, дайыма, тынымсыз иштеп турган тил байлыгы, адамдар арасында жүргөн байланыштын үзгүлтүксүз карым-катыш процесси. Ар бир жеке адам өзүнүн бүткөн оюн, жетилген сезимин билдирүү үчүн улуттук сөз байлыгын ар ким өз алдынча, өзүнүн жекече мүмкүнчүлүгүнө, шыгына жараша колдонот жана пайдаланат. Демек, сөздү тандоо жана колдонуу ар бир адамдын кесибине, мүмкүнчүлүгүнө ылайыктуу шартталат. Мына ошондуктан реалдуу турмушта илимий жана философиялык речь,саясий- публицистикалык жана юридикалык речь, документалдуу- канцелярдык жана диний китептердин речи колдонулат. Албетте, булардын арасында көркөм чыгарманын речи бөтөнчө айырмаланат. Мүнөзү жана мазмуну боюнча речтин ушундай ар башка түрлөрү жазуу түрүнө өтүп, калыптанганда гана өзүнчө бүткөн бир бүтүндүккө ээ болот. Речтин бул түрлөрүнөн оозеки сүйлөшүү речи айрыкча өзгөчөлөнүп турат, ал эң оболу адамдар арасындагы күндөлүк жашоо турмушунда тиричилигинде тикелей байланыштыруу милдетин аткарат. Оозеки сүйлөшүү речинде жалпы улуттук тил менен бирге турмуштук талапка жана түзүлгөн кырдаалга, шартка жараша ар түрдүү диалект сөздөр, ошондой эле ар түркүн архаизмдер жана неологизмдер кеңири кездешет. Ошентип улуттук тилдин негизинде, ар түркүн жергиликтүү говорлордун негизинде ар бир элдин өзүнчө адабий тили пайда болот. Адабий тил элдин маданиятынын бийик өркүндөгөн деңгээлинде келип чыгат. Ал адегенде жазма жана чечендик речтерде, айрыкча көркөм, публицистикалык, гуманитардык речтерде калыптанат жана өркүндөйт. Ушул жагынан алганда кыргыз адабий тили жаңыдан калыптануу гана процессинде десек болот. Аны ар тараптан өркүндөгөн, өнүккөн адабий тил катарында мүнөздөөгө негиз жок. Башкасын айтпаганда деле, гуманитардык жана илимий речь өнүгө элек. Буга себеп философиялык, тархый, юридикалык, экономикалык китептер, макалалар эне тилинде дээрлик жазылбайт. Маселен, өз учурунда диссертациялык түрдө мыкты эле иштелген илимий эмгектер текши баардыгы орус тилинде аткарылып келди. Мунун түшүнүктүү себептери бар. Баарынан мурда, эгерде илимий эмгектер орус тилинде жазылбаса, ал өз максатына жетише алмак эмес. Социалдык-маданий турмушта улуттук эне тили экинчи планда калып, орус тилинин гегемондугу өкүм сүрүп келгенин таанууга болбойт. Адабий тил жалаң гана көркөм чыгармалар менен калыптанбайт. Ал, адабий тил, ар түркүн речтер, философиялык жана илимий, юридикалык жана саясий-публицистикалык речтер текши, бир ырааттуулук менен өнүккөндө гана өзүнүн өркүндөгөн бийик деңгээлине жетише алат.
Ар түркүн речтердин арасында көркөм речь өзүнүн бөтөнчөлүктөрү менен айырмаланат, адабий тилдин калыптанышында жана өркүндөшүндө аткарган кызматы менен айрыкча мааниге ээ. Көркөм речтин жардамы менен жазуучулар ар түркүн персонаждардын жекече адамдык касиет-сапатын ачат. Ошондуктан улуттук тилдин сөз байлыгы өзүнүн ар түркүн оттенкалары, ар түркүн боёктору менен кайталангыс образдык мааниге ээ болот. Дал ушул образдык маани-маңызы көркөм речтин башка речтерден, илимий, философиялык, гуманитардык речтерден, принципиалдуу айырмачылыгы болуп эсептелет. Көркөм речь улуттук адабий тилдин нормасына дайыма эле туура келе бербейт. Бардык эле элдердин сөз искусствосу фольклор түрүндө, адабий тил калыптанганга чейин, алда качан эле мурда пайда болгон. Демек, адабий тил кандайдыр бир эл улуттук маданияттын дүйнөлүк кербен жолуна түшкөндө гана калыптана баштайт, бул татаал жана узак процессте кагазга түшкөн көркөм речтин мааниси да, аткарган кызматы да айрыкча зор. Маселен Россияда адабий тил XVIII кылымдын ортосунан тартып тороло баштаган. Бул тарыхый ишти баштоодо Ломоносовдун, кийинчерээк Карамзиндин чыгармалары өтө маанилүү этапты түздү. Ал эми бул процессти өзүнүн бийик деңгээлине жеткирген Пушкин болду.Ушундай улуу методологиялык сабактан кийин кыргыз адабий тили кантип, качан калыптана баштады, өзүнүн өнүгүү жолунда кандай тоскоолдуктарга, кедергилерге учурады, аларды кандайча басып өттү, ушу сыяктуу суроолордун түрмөгүнө жооп берүү кыргыз филологиясынын кезектеги милдети

Билдирүүнү түзөткөн: Aitunuk: 27 Август 2013 - 21:55

[Aitunuk]

<font class="Apple-style- span" size="3"> КӨРКӨМ ФОРМА. Көркөм чыгарманын идея–мазмуну өзүнө гана шайма–шай, бардык тарабынан эриш-аркак, шайкеш келген форма аркылуу гана ишке ашат, түпкүлүктүү максатына жетет. Адатта, мазмун-биринчи, форма-экинчи деп айтышат. Бул маркстик-лениндик формуланын (материя-биринчи, аң-сезим-экинчи) негизинде келип чыккан. А чынында кандай? Албетте, адегенде жазуучунун кыялында, аң-сезиминде кандайдыр бир турмуштук жагдайлардан улам келип, кандайдыр бир ой, идея пайда болору талашсыз. Ошол ой, идея акырында келип, чыгарманын негизин, мазмунун түзөт. Бирок, ал ой, идея өзү эле мазмунга айланып, өзү эле мазмун болуп жарала калбайт. Кандайдыр бир ой, идея чыгарманын бүтүндөй мазмунуна айланыш үчүн жазуучу ошол мазмундун дал өзүнө гана шайма-шай келген дал өзүнө гана төп келген форманы жасап «иштеп» чыгат. Демек чыгарманын мазмуну, ал кандай гана кеңири жана терең болбосун, өзүнө гана туура келген форма аркылуу жашайт, форма аркылуу гана жүзөгө ашат, калың окурмандын кабылдоосуна айланат. Башкача айтканда, мазмундун көркүнө келип, ажарына чыгышына форма өтө активдүү кызмат аткарат. Мына ушундан улам айтса болот: мазмун биринчи, форма экинчи деген аныктама дайыма эле так боло бербейт. Көп учурларда бул экөө бир катар кош бирдиктүү процессте жашайт. Анткени, конкреттүү чыгармага тиешелүү форма издөө ошол конкреттүү чыгарманын мазмунун, идеясын терең жана толук ачуу максатына багытталган. Ошол себептен форма менен мазмундун эриш-аркак болушу, бул төгөрөгү төп келген классикалык чыгармалардын гана үлүшү. А.С.Пушкиндин «Евгений Онегини» бир гана «Онегин строфасына» сыйдырылган ыр саптары менен ишке ашырылганда гана кайталангыс форма жаралып, ал роман өзүнүн мазмуну боюнча орус турмушунун энциклопедиясына айланмак. Мазмундун ар түрдүү, көп пландуу жана масштабдуу болушуна жараша адабий-көркөм форма дагы татаал жана көп тармактуу болот. Советтик адабият таануу илими форманын мына ошол татаал жана көп тармактуу составынын үч жагын (үч деңгээлин) атайы бөлүп белгилеген. Алар:1)чыгарманын предметтүү сүрөттөмөсү, 2)чыгарманын сөздүк курулушу, 3)чыгарманын композициясы. Көркөм чыгарма жаратуу үчүн жазуучу, биринчиден, кандайдыр бир окуяны, предметти тандап алат, ошонун элесин тартат, сүрөттөйт, экинчиден, ошол окуяны, предметти ачык, даана сүрөттөө үчүн,автор тиешелүү сөз байлыгын пайдаланат, ар бир сөздү «иштетет», кыймылга келтирет, үчүнчүдөн, окуя, предмет жеткиликтүү түрдө таасирлүү болуш үчүн ал материалды өз-өз ордуна коёт, ар бирин өз-өз жайына жайгаштырат. Натыйжада, көркөм сүрөттөөнүн өзүнчө бир жыйынтыгы, синтези келип чыгат. Ошентип, чыгармадагы предметтүү сүрөттөмө көркөм форманын жаралышындагы негизги касиет-сапаттардан болуп эсептелет. Предметтүү сүрөттөмө деген эмне жана ага эмнелер жатат, эмнелер камтылат? Бул баарынан мурда персонаж жана персонаждын айланасында жүргөн индивидуалдуу окуялар, турмуштук көрүнүштөр. Персонаж-бул көркөм чыгармадагы предметтүү сүрөттөмөнүн эң башкысы, эң негизгиси. Анткени, персонаждын коомдук турмушун жана жекече тагдырын сүрөттөө аркылуу жазуучу өзүнүн борбордук идеясын иш жүзүнө ашырат. Көркөм чыгармада персонажды ар түрдүү жагынан толуктап, тереңдетип турган жардамчы компоненттер болот. Маселен алар:персонаждын кебете-кешпири, сүйлөгөн сөзү, монологу жана диалогу, психологиялык ал-абалы, ошондой эле персонажды курчап турган айлана-чөйрө, пейзаждык кубулуштар, жана башкалар.Нукура көркөм чыгармаларда бул көрүнүштөрдүн бири да кокустан, бекеринен сүрөттөлбөйт. Ар биринин көтөргөн жүгү, аткарган кызматы болот. Мына ушул турмуштук жагдайлар, учурлар текши, даана сүрөттөлүп, бири-бирине эриш аркак, гармония болуп турса, ошондо гана персонаждын образын толук ачууга шарт түзүлөт. Бир мисал келтирели. Ч.Айтматовдун «Ак кеме» повестинде төмөнкүдөй сүрөттөмө бар: «..Бала чөптөрдү да кыял-мүнөзүнө жараша бөлүштүрүп алган, «жакшы көргөнү» бар, «жаман көргөнү» бар, атүгүл «ачуулуусу» да жок эмес. Мисалы, көк коко тикен айыгышкан душманы күндө нечен ирет чабышып өтпөсө чыдап тура албайт. Бирок, кимиси жеңери белгисиз, коко күн санап көбөйүп өсүп баратат…Бу тегеректеги чөптөрдүн дагы көп түрлөрүн, алардын ар түркүн өнөрлөрүн, мүнөздөрүн биле турган бу бала. Мисалы, тиги боор каптап күмүш жылтыр көлбүгөн тулаңга баланын боору ооруйт. Кызык деги ушул тулаң чөп! өз башына өзү ээ эмес, жел жүргөн жакка жыгылат…» Келтирилген үзүндүлөрдө жазуучу «көк коко тикен» менен «тулаң чөптү» баланын кабылдоосунда сүрөттөп жатат. Адегенде бул сүрөттөмө анчейин эле баланын балалык баёо түшүнүгүндөй сезилет, бирок бара-бара сюжеттин чиеленишине, окуянын курчуп өнүгүшүнө жараша бул сүрөттөмөлөрдүн маани-маңызы кеңип, тереңдеп, баланын реалдуу турмушка, реалдуу адамдарга карата болгон реалдуу мамилесин белгилеп, аныктай баштайт. Көркөм чыгарманын адабий формасынын экинчи жагы, экинчи деңгээли, бул анын сөздүк курулушу болуп эсептелет. Чындай келгенде сөздүк курулуш адабий форманын көп тармактуу жана өтө татаал тарабын түзөт. Анткен себеби ар бир улуттук жазуучу чыгарманын мазмунуна жана түпкү максатына жараша улуттук тилдин байлыгын колдон келишинче толук жана ар түркүн контекстте пайдаланууга аракет кылат. Мындан тышкары ар бир жазуучу эне тилдин өзгөчөлүгүн, синтаксисин, сөз байлыгын , ыргагын, интонациясын ар бир чыгарманын жекече максатына ылайыкташтырат. Ошондуктан, чыгарманын таасирдүүлүгү ал эмне жөнүндө жазылганында эмес, ал кантип жазылганында. Жазуучу не бир зор окуя,тарыхый бурулуштар жөнүндө баяндашы мүмкүн, бирок ал сөз менен жеткирилип, ишке ашпаса, андай чыгарма эч кандай мааниге ээ болбой калат. Ал эми жөнөкөй эле адамдын жеткире сүрөттөлгөн жекече тагдыры жалпы элдик, жалпы адамзаттык проблема катарында кабыл алынышы мүмкүн. Демек, көркөм форманын калыптанышында жана жаралышында сөз негизги функциянын бирин аткарат. Адабий-көркөм форманын үчүнчү жагын, үчүнчү деңгээлин композиция түзөт. Композиция бул окуялардын, персонаждардын өз ара жайгаштырылышы, бөлүмдөрдүн, бөлүкчөлөрдүн, атүгүл айрым тексттердин, абзацтардын өз алдынча, ошондой эле башкалары менен бирдикте, эриш-аркак орун алышы. Тагыраак айтканда, композиция, бул көркөм чыгарманын структуралык түзүлүшү. Ар бир жанрдын өзгөчөлүгүнө жараша анын композициялык- структуралык түзүлүшү болору түшүнүктүү. Алсак, аңгемеде сүрөттөлгөн сюжеттик окуя жана катышкан персонаждардын саны анын көлөмүнө жараша болот. Демек, аңгеменин композициясы да жанрдын көркөмдүк талабына шайкеш жаралат. Ал эми романга социалдык-тарыхый көп түрлүү жана көп катмарлуу окулар камтылып, ар түрдүү мүнөздөгү, көз караштагы персонаждар катышат. Демек, кандай болсо да, мындагы композиция аңгемеге караганда татаал да, сөзсүз түрдө башкача принципте түзүлөт &amp;nbsp;Айрым мисалдарга кайрылалы. Л.Толстойдун «Согуш жана Тынчтык» романында орус адабиятчыларынын эсеби боюнча беш жүздөн ашык персонаждардын аты аталат.Ошондой эле сүрөттөлгөн окуя Батыш Европадан тартып, Россиянын талааларына чейин, шаардык дворяндардын ак сарайларынан тартып, айылдагы помещиктердин короолоруна чейин камтыйт. Ал эми катышкан персонаждар болсо, жаш кыздардан тартып, өлүп бараткан абышка князга чейин, ар түркүн чиновниктер менен дворяндар, помещиктер менен дыйкандар, солдаттар менен генералдар, партизандар менен офицерлер, «ак сөөктөр» менен карапайым адамдар, падыша менен император, айтор ошол коомдо жашаган ар түрдүү катмардагы адамдар. Демек, табийгы түрдө ушундай көлөмгө, ушундай мазмунга ылайык роман-эпопеянын өзүнчө, айрыкча композициясы келип чыгат. Социалдык-турмуштук проблемалардын татаалданышына байланштуу аларды көркөм таанып-билүү процесси да улам барган сайын жаңы формаларды өнүктүрөт. Ошонун ичинде роман жанрынын композициялык- стуктуралык түзүлүшү да жаңыча эстетикалык принциптерде өздөштүрүлөт жана жүзөгө ашырылат. Мисалы, Ч.Айтматовдун «Кылым карытар бир күн» романы. Бул романдын көркөм структурасы үч башка сюжеттик өзөктөн турат: биринчиси –жердеги карапайым адамдардын турмуш-тиричилиги, Казангаптын өлүмү, аны жерге берүү машакаты, Едигейдин азаптуу тагдыры, экинчиси –байыркы миф, тарых, Найман-Эне, Жоломан жана ак куштун тагдыры, үчүнчүсү-космостогу окуялар, паритет-1, паритет-2, «кырчоо» операциясы. Мына ушул бири-бирине мазмуну боюнча эч жакындашпаган үч башка мүнөздөгү окуялар эң сонун иштелип, жетер чекитине жеткирилген композициянын негизинде бирдиктүү сюжеттик мазмун жаратат. Ошентип фантастика, байыркы миф жана азыркы реалдуу окуя жалпы адамзаттык философиялык- турмуштук проблемага айланат. Төөнүн терисинен жасалган байыркы примитивдүү шири менен азыркы цивилизация жараткан Эне-Бейиттеги темир кырчоо, космостогу ракета кырчоонун ортосунан түздөн-түз интегралдык байланыш өтөт, натыйжада жөн эле метафора эмес, бүтүндөй метафоралык система келип чыгат. Демек окуялардын, персонаждардын композициялык жайгаштырылышы бул жөн эле кадыресе нерсе эмес, алардын ар биринин өз-өзүнчө орун алышы адабий-көркөм форманы бир бүтүндүккө айландырууда негизги өбөлгө түзөт. Мына ошентип, адабий-көркөм форма бул чыгарманын мазмунун ишке ашырган бирдиктүү гармониялуу эстетикалык көрүнүш. Анын ар бир компонентин талдоого алууда форманын бирдиктүү көрүнүш экенин эстен чыгарбоо керек. Тагыраак айтканда, форманын компоненттерин талдоо форманын бир бүтүндүгүнө, бөлүнбөс ажырагыз бирдигине негизделиш керек.Көркөм сөз чыгармалары өздөрүнүн формалык түзүлүшү боюнча адабий түр деп аталган үч топко бөлүнөт: Эпос, драма жана лирика. Эпос менен драма мезгил менен мейкиндикти өз ичине кеңири камтыган окуяларды чагылдырат, ар түрдүү адамдардын ортосундагы не бир татаал мамилелерди, байланыштарды, карама-каршылыктарды сүрөттөйт. Мезгил жана мейкиндикте өткөн окуяларды, персонаждардын кагылыштарын сүрөттөө жагынан эпос менен драма бир-бирине жакын турган адабий түрлөрдөн болуп эсептелет.Бирок, булардын өз ара принципиалдуу өзгөчөлүгү бар. Эпосто сүрөттөлгөн окуялар жана персонаждардын кыймыл –аракети баяндоо принциби менен иш жүзүнө ашырылат. Мындайча айтканда, баяндоо эпостук чыгармалардын көркөмдүк формасын уюштурган жана бириктирген башталма. Ал эми драмада болсо, баяндоо текши түрдө болбойт. Бар болгону айрым учурда гана жардамчы кызмат аткарган автордук ремарка берилет. Ал эми драманын бүтүндөй көркөмдүк тулку бою, туруш-турпаты бир гана персонаждардын сөзүнөн, диалогунан жана монологунан (диолог эки же андан көп кишинин сүйлөшүүсү, монолог бир кишинин өзүнчө сүйлөгөнү) турат. Лирика деген түшүнүк байыркы гректердин «лира» деп аталган музыкалык аспабынан улам келип чыккан. Лирика дегенибиз эпос менен драмадан сүрөттөө предметинин өзгөчөлүгү менен айырмаланат. Анда адамдардын кагылышы сүрөттөлбөйт, окуялардын чиеленишкен түрмөктөрү баяндалбайт. Лирика адамдын ички жан дүйнөсүн, сезимин, оюн, ойлонуу максатын сүрөттөйт. Лирикадагы сөз, бул баарынан мурда лирикалык каармандын турмушка, дүйнөгө карата болгон мамилеси, сезими, ою. Адабий түрлөр жөнүндөгү эң биринчи түшүнүктөр байыркы античный доордо эле, атап айтканда, Платондун, айрыкча Аристотелдин, «Поэтика» деген эмгегинде кездешет. Ушундан улам эпос, драма жана лирика байыркы доордо эле, синкреттик искусствонун доорунда эле, калыптана баштаган деп эсептесе болот. Орус окумуштуусу .Н.Веселовский өзүнүн «Тарыхый поэтика» деген даңазалуу эмгегинде бул адабий түрлөрдүн (эпос, драма, лирика) пайда болушун, жаралышын изилдөөгө кыйла көңүл бөлгөн. Окумуштуунун далилдөөсү боюнча эпос, драма, лирика байыркы каада-салт ырларынан бөлүнүп, жиктелип чыккан. Ошондой болсо да Веселовскийдин аныктамасы бардык эле элдердин фольклоруна, көркөм өнүгүшүнө бирдей туура келген жобо эмес. Анткени ар бир элдин оозеки чыгармачылыгы жана көркөм өнүгүшү, бөтөнчө жазма адабиятка өтүшү өтө индивидуалдуу көрүнүш. Көркөм адабиятты формасы жагынан эпос, лирика, драма деп үч түргө бөлүү мнен бирге ошондой эле көркөм адабиятты поэзия жана проза деп экиге бөлүү, бул кабыл алынган эреже. Ошондой эле проза дегенде көбүнчө эпикалык көлөмдүү чыгармаларды, ал эми поэзия дегенибизде лириканы түшүнүү өнөкөтү бар. Мындай аныктама негизинен чындыкка туура келсе да, айрым учурларда так эмес. Маселен, прозалык чыгармаларда да лирика болбой койбойт (Ч.Айтматовдун «Жамийла» повести), ошондой эле поэзияда да эпикалык масштабдагы чыгармалар кездешет. Алсак, А.С.Пушкиндин ыр менен жазылган «Евгений Онегин» романы, кыргыз совет адабиятында А.Токомбаевдин «Таң алдында»,А. Токтомушевдин «Алтын тоо», О.Султановдун «Адамдын турмушу» деген чыгармалары. Ал гана эмес драмалык чыгармалар да проза менен, же ыр менен жазылган учурлар кездешет. Алсак, В.Шекспирдин көптөгөн драмалары, Пушкиндин «Борис Годунову» ыр менен жазылган. Ошондой эле К.Эшмамбетовдун «Саринжи-Бөкөй», Ж.Садыковдун «Семетей» деген драмалык чыгармалары көбүнчө ыр түрүндө. Демек, көркөм адабиятты проза жана поэзия деп бөлүштүрүү өтө эле шарттуу. Көркөм адабиятты түргө бөлүштүрүп жиктөөдө «эпикалык», «лирикалык» (лиризм), «драмалык». (драматизм) деген түшүнүктөр да кеңири кездешет. «Эпикалык» дегенде биз көбүнчө чыгарманын кеңири масштабдуулугун, жайбаракат баяндоону, окуянын, турмуштун майда-чүйдөлөрүнө чейин сүрөттөөнү түшүнөбүз. Мындай чыгарманын классикалык үлгүсү катарында М.Шолоховдун «Тынч Дон» романын, М.Ауэзовдун «Абай» чыгармасын көрсөтсөк болот. М.Шолохов өзүнүн романында Октябрь революциясынан кийин Россияда, Дондо болгон граждандык согуштун катаал картинасын тартат. Бирок сүрөткер муну менен эле чектелбейт. Согуштун катаал кырдаалдарында калган адамдардын, атап айтканда, Григорий Мелеховдун, Аксиньянын трагедиясын көрсөтөт, Октябрь революциясынын натыйжсында адамдардын башына түшкөн оор тагдырдын маңызын ар түркүн социалдык-коомдук байланыштарда, кагылыштарда ишенимдүү түрдө бийик көркөмдүктө психологиялык талдоого алат. Ал эми М.Ауэзов болсо, казак маданиятынын клас#### Абайдын чыгармачылыгы жана өмүрүнүн негизинде өткөн кылымдагы казак турмушунун кеңири панорамасын тартат. «Лирикалык» дегенде адамдын ички сезимин, ой толгоосун күчтүү эмоциялык ыргакта сүрөттөөнү түшүнөбүз. А.Осмоновдун «Менин үйүм», «Отуз жаш».А.Токомбаевдин «Терегим» деген лирикалык ырлары ушундай.&nbsp;</font>

Билдирүүнү түзөткөн: Aitunuk: 27 Август 2013 - 22:51

[Aitunuk]

(Уландысы)
С.Эралиевдин бир ырынан мисал:

Тагдырым,
Буга чейин көптү берди,
Тилеймин,
Дагы ошончо нерсе көптү:
Мисалы,

Эчен жылга ушул Жерди,
Мисалы,
Эчен жылга ушул Көктү,
Алдымда
Күнүм бүтүп калмайынча,
Желгиче
Насибиме келген каным.
Ыр жазып
Ырга моокум канмайынча
Жашаймын
Жалын окшоп, күйүп-жаным!

Бул өтө жөнөкөй жазылган ырда акын узак өмүр жөнүндө айтып жатат. Бирок мында «өмүр» деген сөз жок. Билгичтик менен табылган жана өз-өз ордуна коюлган эки образ «Жер» жана «Көк» акындын оюна философиялык доош берип, аны даана, так берип жатат. А эми «драмалык» дегенде көбүнчө адамдардын ортосундагы кагылыштарды, карама-каршылыктарды күчөтүп, чыңап көрсөтүүнү түшүнөбүз. Маселен, Шекспирдин трагедиясында Отелло-Яго-Кассионун арасындагы чиеленишкен драмалык күрөштү көрсөтүү, же К.Жантөшевдин элдик эпостун негизинде жазган драмасында Тейитбек, Канышай, Курманбектин ортосундагы конфликтини сүрөттөө. Бул айтылгандардан «драматизм» бир гана драмалык чыгармаларга, «лиризм» бир гана лирикага, «эпикалык» бир гана көлөмдүү романдарга тиешелүү касиет-сапат деген корутунду чыкпоого тийиш. Анткени бул аныктамалар адабий көркөм чыгарманын стилдик маанайына карата өтмө катары өтүп кете турган көрүнүштөрдөн. А.Осмоновдун лирикалык ырларынан (мисалы, «Менин үйүм») эпикалык чабытты, Ч.Айтматовдун чыгармаларынан (Мисалы, «Ак кеме») күчтүү драматизмди ачык эле сезебиз. А.Осмонов «Менин үйүм» деген ырында жаңы турмуш менен эски турмушту антитезалык планда сүрөттөйт. Ал үчүн анын «учук» оору менен «жакырчылыкты» кадим тирүү жандай кылып жандандырып сүрөттөйт. Жандандыруу лирикалык ырдын мезгилдик жана мейкиндик аралыгын кеңитип,чыгармага эпикалык мүнөз киргизет. Ч.Айтматов «Ак кеме» повестинде Баланын трагедиясын ишенимдүү жана далилдүү сүрөттөө үчүн сюжеттик окуяны улам чырмалыштырып, улам чыңап отурат. Натыйжада зомбулук, менен келише албаган Бала Орозкулдар менен жашаганча деп «балык болуп» сүзүп кетет. Демек, эпос, драма, лирика, бул адабий түр, ал эми эпикалык, драмалык, лирикалык деген туюнтмалар баарынан мурда, ар бир конкреттүү чыгарманын жаралыш турпатын мүнөздөгөн стилдик касиет-сапаттар, структуралык белгилер. Жогоруда белгиленгендей, көркөм форманын негизги үч жагы, үч деңгээли бар: предметтик сүрөттөө, көркөм речь жана композиция. Көркөм форманы мындайча аныктоо кечээ эле чыга калган жок, ал байыркы Антикалык риторикадан бери жашап келатат. Арийне, биздин күнгө чейин көркөм адабияттын өнүгүш тарыхына байланыштуу улам такталып, өзгөрүп, жаңыланып отурду. Бирок, өзүнүн түпкү негизин сактап келди. Жыйынтыктап айтканда, мазмун өзүнчө бөлүнүп алынган кандайдыр бир сөздө, сөз тизмектеринде, фразаларда эмес, чыгарманын бүтүндөй тулку боюн түзүп, «кармап турган ушул» үч деңгээлдин эриш-аркак биримдигинин натыйжасынан келип чыгат.


Р.КЫДЫРБАЕВА, К.АСАНАЛИЕВ. Кыргызадабий илиминин терминдер сөздүгү. - Б., 2004-ж.


P.S. Чыгарма жазган форумчуларга жардамы тиет деген ниетте жүктөдүм.

Билдирүүнү түзөткөн: Aitunuk: 27 Август 2013 - 23:08

[Aitunuk]

<font class="Apple-style- span" size="4"> КӨРКӨМ ЧЫГАРМАНЫН МАЗМУНУ Эгерде жөнөкөйлөштүрүп айтсак, ар кандай көркөм чыгарманын көтөргөн жүгү, аткарган кызматы болот. Жазуучу элдин тарыхый турмушуна кайрылабы, же азыркы учурду сүрөттөйбү, баары бир, авторду шыктандырган, тынчын алып жай бербеген кандайдыр бир аздектеген ой-максаттын тегерегине топтолот. Эгерде көркөм чыгарма өзүнүн жаралышы, туруш-турпаты менен жазуучунун кандайдыр бир аздектеген ой-максатын көтөрүп жүрбөсө, ошол аркылуу окуучунун аң сезимин ойготуп, түбүнөн бери кайрадан козгоп, оюна ой кошпосо, андай көркөм чыгарманын кадыр баркы кайсы? Ушул мааниде өзүнүн турмуштук мазмунунун ар түрдүүлүгү жана көп тармактуулугу боюнча көркөм адабият искусствонун калган түрлөрүнөн кескин айырмаланат, а балким ашып түшөт десек да болот. Жок, минтип айтуу музыка менен живопистин, театр менен архитектуранын наркына түк шек келтирбейт. Анткени, сөз бул жерде искусствонун бир түрүн экинчи түрүнө карама-каршы коюу жөнүндө эмес, сөз бул жерде элдин, улуттун тилине негизделген көркөм адабияттын чексиз мүмкүнчүлүктөрү жөнүндө гана барат. Жазуучу адам турмушунун не бир терең катмарларын ачып сүрөттөөдө адам сөзүнүн бүтүндөй байлыгын каалагандай жумшайт, каалагандай иштетет. Эгерде ошого жазуучу шыктуу жана жөндөмдүү болсо! Сөз сыйкыры менен жазуучу (албетте, ал нукура сөз чебери болсо) адам турмушунун философиясына, коомдук-социалдык булуң- бурчтарына, психологиялык сезимдеринин кубулуштарына чейин сүңгүп кирет.Ошондуктан кандайдыр бир конкреттүү чыгарманын «идеялык мазмуну» мындайча деп так кесе айтуу мүмкүн эмес. Маселен, Оноре де Бальзактын «Адамдар комедиясы» деген чыгармалар циклинин, же Лев Толстойдун «Согуш жана Тынчтык» романынын идеялык мазмуну жөнүндө суроо коюуга болобу? Арийне, койсо болот. Бирок, так кесе, кандайдыр бир аныктама менен жооп бериш, же кандайдыр бир чен-өлчөм менен чектеп коюш эч мүмкүн эмес. Анткени «Адамдар комедиясы», «Согуш жана Тынчтык» сыяктуу чыгармалардын идеялык мазмуну адамдынаң-сезиминдей түпсүз жана чексиз. Кептин маңызы, сөз болуп жаткан чыгармалардын сырткы көлөмүндө эмес. Кеп, ошол сырткы көлөмүн көрккө чыгарып, көлөмүнө шайкеш, эриш-аркак гармония жараткан мазмунунда, О.Бальзак менен Л.Толстой өзү жашаган доордогу француз жана орус турмушун, француз жана орус чындыгын кадыресе турмуш тиричилигинен тартып, адамдар арасындагы ар кыл татаал драмалуу байланыштарга чейин бийик реализмдин шарттарында сүрөттөп көргөзгөнүндө. Дагы бир мисал келтирели. А.Осмоновдун «Отуз жаш» деген ыры эмне жөнүндө? Ырдын идеялык мазмуну эмнеде? Адегенде,чыгарманын башталышын жана композициялык жыйынтыгын чыгарган строфаны окуп көрөлү:</font> <div><font class="Apple-style- span" size="4"> Ырас өмүр кандай кыска, кандай аз</font>< /div><div>< font class="Apple-style- span" size="4"> Тагдыр ошол,өлчөмүнөн көп кылбас.</font> </div><div> <font class="Apple-style- span" size="4"> Бирок чиркин аздыгына мейли эле</font>< /div><div>< font class="Apple-style- span" size="4"> Анын октой тездигине катат баш.</font>< /div><div>< font class="Apple-style- span" size="4"> Кечээ гана тиги кырда жок эле,</font>< /div><div>< font class="Apple-style- span" size="4"> Кайдан чыкты боз ат минген отуз жаш?&nbsp;< /font></div>< div><font class="Apple-style- span" size="4"> «Отуз жаш» акындын жеке өмүрлүк сезимдеринен, жеке турмуштук тажрыйбаларынан улам келип чыкканы талашсыз. А.Осмонов бул ырын 1944-жылдын декабрь айында, башкача айтканда, отуз жашка так толоор кырдаалында жазган. Жогоруда келтирилген ыр саптарында анын ачыктан-ачык эле өмүрдүн тездиги, учкулдугу, болгондо да октой учкулдугу, бая гана жок боз ат тиги кырдан пайда боло калган тездиги жөнүндө айтып жатат. Ырдын көркөм мазмундуулугу, философиялык арымы, албетте, адамдын жекече өмүрүнүн тездигин ырдоо менен чектелбейт. Эгерде ырды андан ары окусак, андагы метафора улам жаңы мааниге ээ болуп, тереңдеп, медитативдик касиетин күчөтүп отурганын көрөбүз. Натыйжада, А.Осмонов өзүнүн жеке өмүрлүк сезимдерин бүтүн бойдон адамзат өмүрү жөнүндөгү, адамдын өлбөс чыгармачылыгы жөнүндөгү, суудай тынбай аккан адам турмушу жөнүндөгү терең философиялык- медитативдик ырга айландырат. Ошентип, «Отуз жаш» адам өмүрүнүн тездиги, учкулдугу жөнүндө гана эмес, ал адам өмүрүнүн учу-кыйрысыз чексиздигин, эмгектин-чыгармачылыктын эч качан өлбөстүгүн, түбөлүктүүлүгүн даңазалаган чыгарма.Келтирилген мисалдан даана көрүнүп тургандай, көркөм чыгарманын (сөз нукура искусство жөнүндө) идеялык мазмунун дароо эле бирсөз менен так кесе айтып берүү мүмкүн эмес. Ал үчүн чыгарманы кеңири адабий талдоого алуу керек. Ал эми чыгарманы талдоо үчүн эң алды менен жазуучу эмнени сүрөттөгөн жана аны кандай сүрөттөгөн деген суроо коюунун зарылдыгы келип чыгат. Анткени кандай гана автор болбосун өзүнүн алдында максат кылып, турмуштун кандайдыр бир гана жактарын, болгондо да өзүнө тааныш гана өзүн кызыктырган жактарын сүрөттөөнү тандап алат. Белгилүү го, адам баласынын турмушун бардык тарабынан толук камтуу мүмкүн эмес, бир дагы гений ага үлгүрбөйт, бирок тандап, иргеп алган жагын, турмуштук окуяны, адамдык жекече тагдырды толук ачууга милдеттүү. Мына ошол конкреттүү максатты тиешелүү даражада иш жүзүнө ашыруу үчүн жазуучу өзүндө болгон күчтү, шыкты, демилгени бүтүндөй, акыр-аягына чейин жумшайт. Демек, чыгарманын идеялык мазмунун ачуу үчүн эң алды менен жазуучу эмнени сүрөттөгөн, жана кандай сүрөттөгөн деген маселе табийгы түрдө келип чыгат. Бул маселе акырында келип,көркөм чыгарманын бүтүндөй тулкусуна, турпатына, ички табиятына түздөн-түз тиешелүү. Ошондуктан конкреттүү чыгармада берилген жана коюлган идеялык мазмундун уңгусуна, түпкү тамырына жетиш үчүн адегенде чыгарманын «сыртында» турган кош бирдиктүү эки түйүнгө көңүл буруу зарыл. Бул-чыгарманын тематикасы жана проблематикасы. Чынында жазуучу өзүнүн чыгармасын жаратып жаткан учурда, бул түшүнүктөр жөнүндө ойлонбойт, тематикасы- «бул» болсун, проблематикасы- «ал» болсун деп божомолдобойт, «тематика», «проблематика»- бул адабий изилдөөчүлөр ойлоп тапкан аныктамалар, дефинициялар. Жазуучу тек гана өзүн тынчсыздандырган кандайдыр бир ойду( идеяны) элдин калың катмарына жеткирүү үчүн белгилүү бир турмуштук жагдайларды сүрөттөйт. Ал эми чыгарманын «тематикасы», «проблематикасы» жазуучунун жалпы ой жүгүртүү масштабына, турмуштук жагдайларды тереңдеп көрсөтүү жөндөмүнө, ал гана эмес, профессионалдык чеберчилигине байланыштуу келип чыгат. Ошентип, чыгарманын тематикасы деген эмне? Тема –грек тилинен алынган термин. Сүрөттөөнүн негизине алынган нерсени түшүндүрөт. Ушундан улам тематика дегенибиз, бул көркөм чыгармада баяндалган турмуштук окуялар. Ал эми турмуштук окуялар өтө ар түрдүү жана ар башка болору түшүнүктүү. Турмуштук кырдаалдардын жана байланыштардын ар түрдүү жактарын текши камтып сүрөттөөгө бир дагы жазуучунун чамасы жетпейт. Ошондуктан кандайгана жазуучу болбосун турмуштук окуянын белгилүү гана бир учурун тандап алат.Маселен, совет адабиятынын тематикасы көп түрдүү болгон. Ал көбүнчө советтиккоомдун өнүгүү процессине ылайык улам өзгөрүп, жаңыланып турган. Октябрь революциясы, граждандык согуш, коллективизация, социалисттик беш жылдыктар, Улуу Ата Мекендик согуш жана башкалар көп улуттуу совет адабиятынын тематикасын жараткан. Совет адабияты көп улуттуу, көп тилдүү экенине карабастан (орус,украин, казак, өзбек, тажик, түркмөн, кыргыз ж.б), ошондой эле алардын улуттук салты ар башка экенине карабастан (бири өнүккөн адабият, экинчиси жаңыдан гана жазмага ээ болгон адабият ж.б), совет мезгилиндеги коомдук турмуштун жана тутунган идеологиянын негизинде ошол көп улуттуу жана көп тилдүү адабияттын өзү бирдиктүү эстетикалык принципте, тагыраак айтканда, социалисттик реализм платформасында өнүккөн. Ушундан улам алардын совет мезгилиндеги тематикасы да көп жагынан окшош болгон, бирин-бири кайталаган, ал турмак бирин-бири туураган. Совет адабиятындагы эң кеңири тараган тематиканын бири-өткөндөгү тарыхый адамдардын биографиясына кайрылуу болгон. М.Ауэзов өзүнүн атактуу «Абдай» романын жазуу процессинде орус жазуучуларынын «ата-бала»жөнүндөгү чыгармалары ар дайым көз алдында турганы жөнүндө эскергени бар. М.Ауэзов өзүнүн зор таланты жана көп тармактуу билими менен өзүнөн мурдагылардын туткунунда калмак эмес. Ал тематикасы жагынан гана окшошу мүмкүн (маселен ата менен баланын ортосундагы карама-каршылык, коллизия), бирок маселени чечүү, ишке ашыруу жагынан мурдагы тажрийбалардан ашса ашты, бирок кемиген жок. «Абай» эпопеясы көп узабай улуттук адабияттарда өзүн улантуучуларды жана ошондой эле белимчи –тууроочуларды да жаратты. Демек тематиканын толук ачылышы сүрөттөөгө алынган окуялардын толук, жетер жерине чейин көрсөтүлүшүнө байланыштуу. &nbsp;Бирок, көркөм чыгарманын идеялык мазмунун талдоо тематика маселеси менен гана чектелбейт. Бул анын эң адепки, биринчи гана баскычы. Чыгарманын идеялык мазмунуна андан ары үңүлүп тереңдөө үчүн анын проблематикасын аныктоо зарыл этаптардан болуп эсептелет. Анткени турмуштук жагдайларды жана байланыштарды ачыгыраак, даанараак көрсөтүү чыгарманын проблематикасына, башкача айтканда, жазуучу өзүнүн алдына кандай максат койду, аны кандай көз карашта ишке ашырды,дал ушуга байланыштуу. Ошондо, проблематика деген эмне? Бул түшүнүк дагыө зүнүн чыгыш теги боюнча грек тилинен келип кирген, турмуштун бөлүнүп, ажыратылып алынган жактары деген маанини түшүндүрөт. Башкача айтканда, жазуучу чыгарманын тематикалык негизине койгон социалдык –коомдук турмуштун кандайдыр бир тарабын атайы ажыратып, бөлүп алып, ошону күчөтүп сүрөттөйт, турмуштун ошол тарабына атайы басым, акцент коёт. Анткени так ошол турмуштук жагдайды, кырдаалды көрсөтүү натыйжасында жазуучу конкреттүү чыгарманын конкреттүү проблематикасын иш жүзүнө ашырат. Мына ушундан улам «тематика» жана «проблематика» кош бирдиктүү түйүндөр деп жатабыз. Маселе дагыачыгыраак, даанараак болсун үчүн конкреттүү чыгармалардын тажрийбасына кайрылып көрөлү. Улуу Ата Мекендик согуш, бул көп улуттуу совет адабиятынын негизги тематикаларынын биринен экенин айттык. Бул темага кандайдыр бир деңгээлде кайрылбаган балким бир дагы улуттук адабият болбосо керек. Ал эми улуттук адабият конкреттүү түрдө кандай проблематиканы койду жана кандай чечти, бул такыр башка маселе. Алсак, белорус жазуучусу В.Быков өзүнүн негизги чыгармачылык изденүүсүн (совет адабияты мезгилинде) согуш тематикасынын тегерегинде топтоду. Орус жазуучусу Б.Полевой да өзүнүн бир кыйла чыгармасын согуш тематикасына арнады. Ошондой эле Т.Сыдыкбековдун «Биздин замандын кишилери» романы да тематикасы жагынан согуш жылдарын сүрөттөйт. Бирок алардын чыгармалары бирине-бири окшобойт, бардык жагынан айырмаланып турат. Эмне үчүн? Мунун негизги себеби, ар бир жазуучу согуш тематикасын өзүнө гана тааныш, жакын проблематиканын негизинде сүрөттөйт. Маселен, В.Быков өзүнүн чыгармаларында Улуу Ата Мекендик согуштун каардуу күндөрүндөгү Белоруссиядагы партизандардын согуштук тагдырын баяндайт партизандык кыймыл бул аймакта өтө күчтүү жана кеңири масштабда жүргөнү белгилүү. Ошондуктан жазуучу партизандардын ар түрдүү тагдырын, алсак, «Сотников» деген повестте согуштун татаал кырдаалында эки башка тагдырга туш келген эки партизандын образын ачып көрсөтөт. Орус жазуучусу Б.Полевой согушка катышкан реалдуу адамдын (А.Мересьев) реалдуу тагдырынын негизинде согуштук доорго, согуштук турмуш кырдаалына мүнөздүү болгон адамдын типтүү образын жаратат. Ал эми кыргыз жазуучусу Т.Сыдыкбеков болсо, согуш тематикасына байланыштуу кыргыз турмушун, кыргыз чындыгын баяндайт. Автордун «Биздин замандын кишилери» романында согуш мезгилиндеги кыргыз айылынын турмушу, күжүрмөн эмгеги сүрөттөлөт. Демек, согуш мезгилинде кыргыз айылынын фронт үчүн жасаган иши чыгарманын жалпы темтикасына жатат. Автор романдын ушундай тематикасын тереңдеп, ар тараптан ачуу үчүн айрым гана окуяларга атайы көңүл буруп, аларды атайы күчөтүп сүрөттөйт. Маселен, Чаргындын үйлөнүүсү, же Украинадан келген Любаны кыргыз аялдарынын тосуп алуу эпизоддору. Ошондой эле Акман карыя менен чоң сакал Дмитрийдин ортосундагы мамилелердин көрсөтүлүшү. Бул окуяларда карапайым кыргыз адамдарынын патриотизми, кыргыз жана орус,кыргыз жана украин адамдарынын ортосундагы достук байланыштар ачыкка чыгат. Демек, советтик потриотизм менен СССР элдеринин достугун көрсөтүү «Биздин замандын кишилери» романынын проблематикасына жатат. Албетте, көркөм чыгармага ушундайча мүнөздөмө берүү анын идеялык мазмунун толук ачуу дегендикке жатпайт. «Тематика», же «Проблематика» менен чыгарманын идеялык мазмуну камтылбайт. Бул түшүнүктөр жана аныктамалар аркылуу көркөм чыгарманын мазмунуна барчу алгачкы гана жол ачылат. Чыгарманын нукура мазмунун, эгерде ал нукура искусство болуп жаралган болсо, ошол чыгарманын түпкүлүктүү негизине берилген жазуучунун аздектеген ою, тагыраак айтканда, идеясы аныктайт. Идея -бул чыгарманын мазмунун жараткан тематиканын жана проблематиканын табийгы бирдиги, акырында келип, образдык жана эмоциялык ачылышы. Эгерде чыгарманын бүтүндөй тулку боюн жазуучу аздектеген, кан-жүлүнүөн өткөргөн кандайдыр бир өзөк идея аралап, тепчип турбаса андай чыгарма өлүк жаралары белгилүү. Нукура көркөм чыгарманын негизине берилген нукура идея жазуучунун турмушка, дүйнөгө карата болгон көз карашынан жаралат. Бул эмне деген сөз? Ар бир эле адамдын турмушка, дүйнөгө карата өзүнчө көз карашы болот. Мындай кадыресе көз караш дүйнөлүк тиричиликтин, адамдар арасындагы кирди-чыкты мамилелердин деңгээлинде болот. Өлүм-өмүр, жакшы-жаман, ак-кара жана башка жөнүндө ойлонуу көбүнө жекече турмуштун, жекече кызыкчылыктын айланасынан чыкпайт. Ал эми жазуучунун көз карашы мындан кескин түрдө айымаланат. Ал баарынан мурда утилитардык тиричиликтин деңгээлине көтөрүлүп чыгат, өмүр, өлүм жөнүндө, социалдык кагылыштар, коомдук кубулуштар жөнүндө ой жүгүртөт, алар жөнүндө жалпы адамзаттык маанидеги жыйынтык чыгарат. Мына ушундай көз караштын негизинде гана конкреттүү чыгарманын конкреттүү идеясы пайда болот. Эмне үчүн мындай экенин түшүнүү үчүн конкреттүү мисалга кайрылалы:Ч. Айтматовдун «Гүлсарат» повести менен Ш.Бейшеналиевдин «Даңкка жараша жүк» романын алалы. Мындай караганда экөө тең койчунун тагдыры жөнүндөгү чыгарма. Мына ушул кыргыз койчусунун образын сүрөттөөдө авторлордун көз карашы кандай жана эки чыгарманын негизине кандай идея коюлган? Бул эки чыгармада тең окуя согуш жылдарынан кийинки учурда өтөт. Ырас, Танабай «Даңкка жараша жүктүн» каарманына караганда улуураак. Отузунчу жылдардагы окуяны, Ата Мекндик согушту баштан өткөргөн. Автор бул окуяларды кеңири сүрөттөбөйт, тек гана ретроспекция катарында кабар берет. Негизги окуя согуштан кийинки колхоз турмушуна байланыштуу өтөт. Мына ушул жагынан алганда эки чыгарманын идеялык мазмунун бир катарга коюп, салыштырып караса болот. Согуштан аябай бүлүнгөн колхоз чарбасын калыбына келтирүү үчүн Танабай жанын сабап иштейт, бирок натыйжа чыкпайт, акыры айласы кеткен койчу Ибраимге, Сегизбаевге, Кашкатаевге тикелей каршы чыгат. Ак ниеттен иштелген иштин акыры келип кыйроо менен, Танабайдын, Гүлсараттай болуп,«жүрбөй» калышы менен, трагедиясы менен бүтөт. Ал эми «Даңкка жараша жүк» романынын каарманы жеңиштен-жеңишке, ийгиликтен- ийгиликке жетишет. «Алтын жылдыздын» ээси болот, депутаттыкка шайланат. Айтор, «даңктын» эң бийик чокусуна чыгат. Суроо келип чыгат; эмне үчүн бир эле мезгилде жашап, иштеген койчунун бири кыйроодон-кыйроого учурайт, экинчиси болсо, даңктан-даңкка жетишет. Жазуучу биринчи учурда турмуштун терең катмарларына сүңгүп кирет, анын ары жагында жаткан адам турмушунун драмасын көрөт, өз ишине аябай берилген, ал үчүн жанын да аябаган, бирок ишинин аягына, жыйынтыгына жете албай кыйраган адамдын трагедиясын сүрөттөйт. Экинчисинде болсо, автор турмушка үстүртөн карайт, аны жасалмалап, кооздоп баяндайт. Ошондуктан, биринчи планга койчунун даңкы жөнүндөгү жалган идея көтөрүлүп чыгат. Дал ушул жерде эки жазуучунун турмушка, чындыкка карата болгон эки башка көз карашы, эки башка позициясы аныкталат. Жазуучунун турмушка карата көз карашы канчалык курч, өткүр болсо, анын ар түрдүү катмарларын ачып көрө билсе, анын чыгармасынын идеялык мазмуну да ошончолук терең жана чынчыл болот.</font> </div><div> <font class="Apple-style- span" size="4"> <br></font> </div><div> <font class="Apple-style- span" size="4"> Р.КЫДЫРБАЕВА, К.АСАНАЛИЕВ. Кыргыз адабий илиминин терминдер сөздүгү. - Б., 2004-ж.</font></div>

Билдирүүнү түзөткөн: Aitunuk: 01 Сентябрь 2013 - 00:24

[Aitunuk]

АК ЫР, же УЙКАШСЫЗ ЫР. (Белый стих). Орус тилиндеги «белый стих» дегенден сөзмө-сөз которулуп алынган. Орус поэзиясында ыр саптарынын аягы үндөшпөй (уйкашпай) «актай» калган учурлар кездешет. Аларды «ак ыр», же «уйкашсыз ыр» деп аташат. Кыргыз поэзиясы үчүн мындай көрүнүш мүнөздүү эмес эле. Бирок, өнүгүү процессиндеги адабият эч качан бир калыпта калбайт. Дүйнөлүк көркөм өнүгүү байланышы негизинде жаңы жанрдык, формалык курулмалар пайда болот. Ошонун бири кийинки мезгилде (өткөн кылымдын 60-жылдарынан баштап) кыргыз поэзиясында пайда болгон «ак ырлар». Кыргыз поэзиясына ак ырдын кириши С.Эралиевдин, Р.Рыскуловдун чыгармачылыгына тиешелүү. Р.Рыскуловдун «Күндөй жашайм» деген ырын келтирели:

Жаштык күндүн жалындарын бүрккүлөп

Күндөй жашайм.

Күтүрөймүн ар кандай

Жаштыгыма карашат жарданышып…



…Май кучагына балбыраган дүйнөдө

Жашаймын мен кучак жайып,

Жаш толкундай ары-бери чайкалам.

Эбегейсиз кайнайт менде ишеним.

Мындай турмуш, болсо керек, болбогон.

Көрүнүп тургандай, мындагы ыр саптарынын аягы үндөшпөйт, уйкашпайт ыр саптарынын муун өлчөмдөрү да ар түрдүү, мына ошондуктан бул ыр саптары ички ыргактын ( ритмдин) негизинде түзүлгөн. Ак ырды кыргыз поэзиясына калыптандырып, өнүктүрүүдө С.Эралиевдин адабий ишмердиги айрыкча мааниге ээ. Акындын «Жылдыздарга саякат», «Жол», «Ак жыттар» деген поэмасы ак ыр менен жазылган. «Ак жыттар» поэмасынын башталышы:

Эркин таштап денени,

Денем менен күн ичип,

Көк тулаңда жатам жуушап мен эми.

Колдорум – жыйнап алган канат өңдүү,

Жатат эки лыптамда.

Денем менен сезем жашыл чөп жытын ,

Беде менен жалбыздардын аңкышын

Жаш кезден үйрү алышкан табиятым,

Мына эми мени менен

Коюндашып бир жатты.

Ойлорума серептетип ыраакты.

Саал ары жагымда,

Жатты дайра , күркүрөгөн агымда

Ак жыттанып.

Равелдин «Болеро» күүсүнүн ыргагында акын өзүнүн бул поэмасында дүйнөнүн, жашоонун чексиздиги, мааниликтүүлүгү баяндалат. Адабият үчүн бул жаңылык тема эмес, бирок акын ак ырдын кеңири көркөмдүк мүмкүнчүлүктөрүн пайдалануу натыйжасында мааниликтүү идеянын тереңдиктеги өз «катмарларын» ачууга жетише алган.
Р.КЫДЫРБАЕВА, К.АСАНАЛИЕВ. Кыргыз адабий илиминин терминдер сөздүгү. - Б., 2004-ж.

Билдирүүнү түзөткөн: Aitunuk: 22 Сентябрь 2013 - 20:37

[Барс]

Азаматсың, Айтунук! Сезгендер үчүн жакшы бир сооп ишти жасап жатасың! Ушунуңдан жазба!
Менин айтайын дегеним:
Ушу "ак ыр" деген термин боюнча талаш бар. Биздин акындардын жазгандары "эркин ыр" (свободный стих) дегенге туура келет. Ал эми ак ыр биздин кыргыз тилинин мүнөзүнө туура келбейт деген да илимий көз караштар бар экенине кулак кагыш кылып коеюн дедим эле...

[Aitunuk]

Рахмат, Барс агай. Мен да кимдир бирөөлөргө жардамы тиет го деген ниетте жүктөп жатам. Бардык эле "чымыны бар" (оң мааниде) форумчулардын теория менен тааныштыгы болбосо керек.

Ал эми ак ырга келе турган болсок, традициялуу кыргыз поэзиясына мүнөздүү болбогон ыр түзүлүшүн жогорку акындар алып келгенин тана албасак керек.

ЭРКИН ЫР. (ВЕРЛИБР, или свободный стих, - "СЛТ".,1974). Ыр саптары бирдей эмес, ар түрдүү муундардан турган ырды эркин ыр деп аташат. Мындай ырлар сүйлөшүү речине жакын турат да, ар түрдүү интонацияны берүүгө өтө ийкемдүү келет. Эркин ырды айрыкча тамсилчилер кеңири колдонушат. Ушуга байланыштуу аны тамсилдик ыр деп да коюшат. Маселен, М.Борбугуловдун тамсилдери эркин ыр формасында жазылган. "Кагаздагы куйрук" деген тамсилдин жыйынтык бөлүкчөсүн келтирели:

Мындагы жазылган куйрук гана?
Болуш керек боор жана
Ошол керек мага.


Келтирилген үч сап ыр сыртынан караганда уйкашып турганы менен ыр түзүлүшү, ыргагы, ритмикасы боюнча үч башка.


Р.Кыдырбаева, К.Асаналиев. Кыргыз адабий илиминин терминдер сөздүгү. - Б., 2004, 567-б.

Билдирүүнү түзөткөн: Aitunuk: 23 Сентябрь 2013 - 17:02

[Aitunuk]

АЛЛИТЕРАЦИЯ. (Аллитерация). Ыр саптарындагы, айрым учурларда прозадагы үнсүз тыбыштардын кайталанышы а л л и т е р ац и я деп аталат. Бул латын тилинен келген термин. Байыркы доордон бери келаткан стилистик ыкмалардын бир түрү. А.ыр саптарынын кооздугун, уккулуктуулугун күчөтөт, аны даана, ыргактуу болушуна шарт түзөт.

Ошону менен катар кайсы бир сөздөргө өзгөчө көңүл бурулуп, көтөрүңкү басым коюлуу менен айтылат да, алардын көркөмдүк таасирлүүлүгү артат.


«Ах кудурет, бул не деген ыракат,

Тулку бою туташ таштан турат ат!..»

( С.Эралиев. «Ак мөөр»).



Ысык-Көл кээде тынч да, кээдетолкун

Жарга уруп, жаркылдаткан жаштык отун.

Турмушта канча курдаш күтсөм дагы,

Бир кыял мындай курдаш күткөн жокмун.

(А.Осмонов. «Жеңишбек»).
Биринчи мисалда “т'', экинчи мисалда “т” тыбыштарынын кайталанышы а.түзүп жатат.

А.кыргыз поэзиясында көбүнчө ыр саптарынын башталышында кездешет.

Жашыл-ала жагоо тагып желбиреп,

Жаштык күндүн ар бир соккон сагаты,

Жаш сүйүүдөй койнубузда эркелеп.

Жакшы өмүрдүн жарашыгы биз элек.

(А.Осмонов).

Бул ыр саптарында “ж” тыбышы тиешелүү аллитерацияны түзүп гана чектелбейт, ал ошону менен бир ыр сабынын башындагы уйкаштыкты жаратып, ырдын кооздугун, ыргагын күчөтүп жатат.
А. кыргыз поэзиясындагы эң байыркы архаикалык көрүнүш. Анын бул касиет-сапаттары Т. Квальский менен Ф. Корштун, И. Фалев менен В. Радловдун, К. Рысалиев менен Р.Кыдырбаеванын илимий изилдөөлөрүндө далилденип көрсөтүлгөн. Окумуштуулардын далилдөөсү боюнча а. 5-8 кылымдардын аралыгындагы таштагы жазууларда, 8-9 кылымдардагы жалпы түрктөргө тиешелүү “Төлгө китепте” (“Книга гаданий”), Махмуд Кашгаринин “Сөздүгүндө” кеңири кездешет.
Демек, азыркы мезгилдеги кыргыз поэзиясында, К. Тыныстанов менен А.Осмонов, А.Токомбаев менен С.Эралиев, О.Султанов менен Б.Сарногоевдин ырларында аллитерациянын кеңири колдонулушу кокустук эмес, ал кыргыз поэзиясынын улуттук өзгөчөлүгүнүн мүнөздүү белгисине жатат. Мисал катарында акын
Т. Мамеевдин төмөнкү ыр саптарын келтирели:

Талаада опсуз бурганак,

Тал, терек башын жулмалап

Кар жааса чыгып үйүнөн

Карт жоокер ойлуу сурданат.



Келтирилген ыр саптарындагы “тал''-“талаада”, “кар”-“карт” деген сөздөр тыбыштык үндөштүктү, ички гармониянын гана эмес, ошону менен бирге строфанын ыр башындагы уйкаштыкты түзүп, чыгарманын бүтүндөй структурасынын уккулуктуулугуна айрыкча шарт жаратып жатат. Акын мындай өзүнөн-өзү куюлган ыр саптарын атайы көзөмөлдөп издөөнүн натыйжасында эмес, кандайдыр бир ички дилден табийгы түрдө кагазга келип түшкөнү ачык көрүнөт. Анткени, азыркы акын элдик поэзия менен тамырлаш, киндиктеш. Ушул ыңгайда дагы бир мисал:

Калган- каткан карды шамал кубалап,

Карга да жок, аңыз дырдай жылаңач,

Жыртык тонун кийип алып кыйкайган

Жылгадагы кырдын жалгыз тумагы ак.



Таргыл уйдун так өзүндөй күйпөйүп,

Талаалар да жүдөө, жүдөө түйтөйүп,

Тарай албай жадагалса канатын

Таранчылар араң турат үрпөйүп.

Бул ыр саптары акын Шайлообек Дүйшеевдин “Жаз” деген ырынан алынды. Акындын бул ырынан жаздын көрүнүшү өтө элестүү жана образдуу берилип жатат. Мындай так, даана образ жалаң гана таамай табылган салыштыруулардын (“жыртык тон”, “таргыл уй”, “аңыз” ж.б.), келишкен уйкаштыктардын (“кубалап”- “тумагыак”, ”күйпөйүп”- “түйтөйүп” ж.б.)негизинде гана эмес, дал ошондой эле ыр башындагы аллитерациянын (“калган-каткан' ', “карга”, “жыртык”,“жылга”, “таргыл”, “талаа”, “тарай”, “таранчы”) тикеден-тике аткарган функциянын натыйжасында жаралып жатат.

Ошентип, а. кыргыз поэзиясынын байыркы доорунда жаралган, калыптанган жана муундан-муунга өтүп азыркы профессионалдуу системасында кеңири өнүктүрүлгөн көркөм сөз каражаттарынан болуп саналат.

Р.Кыдырбаева, К.Асаналиев.

Билдирүүнү түзөткөн: Aitunuk: 26 Сентябрь 2013 - 23:07

[Aitunuk]

АНАКРЕОНТИКАЛЫК ПОЭЗИЯ. (Анакреонтическаяпоэзия). Санаасыз, бейгам турмушту, ичимдик-шараптарды, сүйүүнү даңазалаган античный поэзиянын бир түрү. Бул лирикалык поэзиянын наамы биздин эрагачейинки VI кылымда жашаган, тойдо ырдалуучу ырлардын автору А н а к р е о нт деген акындын атынан алынган. Бизге анын кээ бир ырларынын үзүндүлөрү жана ошол убакыттагы анакреонтикалык ырлардын үлгүлөрүндө жазылган айрым жыйнактар келип жетти.
XVIIIкылымдын экинчи жарымында жана XIX кылымдын биринчи жарымында анакреонтикалык ырлар батыш жана орус поэзиясында көп кезигүүчү. Аларды М.В. Ломоносов, Г.Р.Державин, К.Н.Батюшков ж.б. акындар жазышкан. А.С. Пушкин дагы алгачкы мезгилинде бир нече анакреонтикалык ырлардыжазган жана которгон.
Кыргыз поэзиясындагы анакреонтикалык ырлардын үлгүсүнө А.Осмоновдун“Үйлөнүү ырын” көрсөтүүгө болот. Албетте, бул ыр өзүнүн мазмуну жагынан мурдагы а. п. айырмаланат. Мында жаңы советтик адамдардын турмушу сүрөттөлүп, алардын тунук сүйүүсү даңазаланат.

“Сөз меники.Ордуңардан туруңар

Карындаштар, теңтуш, курдаш, курбулар.

Мына, мына алдыбызда эки ашык,

Ичели, ичели !

Тунук суудан бир жутум

Ичели, ичели курдаштар

Дал ушундай тунук болсун турмушуң”.

“Тунуксуу”, бул метафора. Жөн эле метафора эмес, адамдын келечек таза, тунук жашоо турмушу дал ушул “тунук сууга” катар коюлуп, адам тагдыры менен “тунук сууну” бирдей маанилеш көрүнүш катарында даңазалаган, романтизациялаган метафора. Тагыраак айтканда, даңазалоо, романтизациялоо үйлөнүп жаткан жаштарга кандай тиешелүү дал ошондой эле маанида ичимдикке, шарапка (“тунук сууга”) да тиешелүү.
Кыргыз акыны дүйнөлүк адабияттагы анакреонтикалык поэзиянынын салттарын өздөштүргөн жок, абалким тааныш да болгон эместир. Бирок сүйүү сезимин даңазалаган лирикалык ырларда кандай болбосун анакреонтикалык поэзиянын айкын, даана көрүнүштөрү болбой койбойт. Алыкул Осмоновдун сүйүү лирикаларында кайгылуу, өкүнүчтүү мотивдердин кездешкенине карабастан, акындын ырларында аялды даңазалоо, сүйүү сезимин даңазалоо, сүйүү сезимин адам турмушундагы эң негизги касиет катарында көрсөтүү эң күчтүү.

Сүйгүм келет жаш жандырып, жаш болуп,

Жашымды алдап, жаш кайыңдай мас болуп,

Жанар тоодой жалын чачкан отуңан,

Чыккым келет, жанып чыккан таш болуп.



Сүйгүм келет, миң мертебе жаңылып,

Сүйгүм келет, сүйгөнүмө жалынып,

Өз күчүңдү өз күчүмө багынтып

Сүйгүм келет кээде өзүңө багынып.



Көпкөк асман, жерге түшсө жарылып,

Кыян түшсө жердин үстү тарылып,

Ал кыяндан өтөөр элем кыйналбай

Бир көз караш кубатыңды жамынып.

Көпкөк асманжерге түшүп, кыян жүргөндөн ашкан адам баласы үчүн дагы кандай коркунуч, дагы кандай мүшкүл болушу мүмкүн. Жетээр жерине жеткирилип, күчөтүлүп, гиперболизацияланган бул кыяматтан кыйналдырбай өткөрүп ийчү күч, бул аялдын “бир көз караш кубаты”. Өзүнүн мазмуну боюнча да, аткарылыш формасы боюнча дүйнөлүк лирикалык шедеврлердин катарында турган бул ыр, албетте, анакреонтикалык поэзия эмес, бирок улуу акын жараткан ыр сапаттарына сүйүү сезиминин даңазаланышы ошондой дүйнөлүк поэзиянын үлгүлөрүнүн бир катарына коёт. Дал ушул жагдайда Омор Султановдун “Сен жөнүндө поэма” деген “арзуу ырларын” келтирсек болот. Сүйүү сезимин даңазалаган бул ыр түрмөктөрү мазмуну боюнча да, көркөмдүк-структуралык түзүлүшү боюнча да ушул темада жазылган бир да акындын чыгармасына окшобогон өтө оригиналдуу поэтикалык окуялардан. Мына поэмага мүнөздүү болгон сюжет, же персонаждын сүрөттөлгөн жеке тагдыры жок. Көлөм жагынан бир кыйла эле жетишерликтей болгон бул ыр түрмөктөрүндө адамдын бир гана сезими, аялга болгон жан сезими сүрөттөлөт. Сүйүү сезимин сүрөттөө мүмкүн эмес, аны айтып, түшүндүрүп берүүгө гана болот. Бирок, акындын сүйүүгө болгон мамилеси өзгөчө, башкача:

Уктаганда сенин уйкуң менде бар

Ойлоруң да ойлорума киришкен.

Биз экөөбүз эки сандай барабар

Биз экөөбүз эки суудай бириккен.

Акын сүйүү сезиминин не бир көрүнбөгөн ''булуң- бурчтарына” кирип барат, анын ачуу-таттуусуна, ысык-суугуна чейин “изилдейт”, бирокбаары бир сүйүү сезими үчүн жан берүүгө даяр, ал ошого акыр-аягына чейин турат. Сүйүүнү ушундай даражада даңазалоо анакреонт поэзиясынан башталган экен. Андан соң дүйнөлүк поэзияда сүйүү лирикасынын чокусун түзгөн Пушкин менен Лермонтовдун, Тютчев менен Феттин, Гете менен Шекспирдин, Гюго менен Шиллердин ырлары жаралган. Мына дал ушул анакреонттук поэзиянын мотивтери кыргыз акындарынын айрым чыгармаларында байкалбай койбойт. Мисалы О.Султановдун ушул эле ырынан төмөнкү саптар.

Сенин сүйүүң мага кандай ак эле

Менин сүйүүм андан дагы агыраак.

Сенин сүйүүң мага кандай жаңы эле

Менин сүйүүм жаңыдан да жаңыраак.



Сенин сүйүүң жаштыгыңдан жаш эле

Менин сүйүүм көп- көк эле көктөмдөй.

Сенин сүйүүң тазадан да таза эле

Жаштык өттү өткүн жаан өткөндөй.

Сүйүү жөнүндөгү бул эки строфанын жаңылыгы тек гана салыштырууга, гиперболизацияга гана байланыштуу эмес, баарынын мурда адам сезиминин башкача сүрөттөлүп (көнүмүштөрдөн таптакыр тышкары), башкача жаратылган ыр саптарынын башкача бир касиет- сапатында.

Билдирүүнү түзөткөн: Aitunuk: 26 Сентябрь 2013 - 23:27