[Ylykbek1990]

АЖАР

Касымаалы Баялинов

Күн кылтылдап, уясына батып бара жатат. Ала-Тоонун чокусуна ток-

тогон бирин-серин үлбүрөгөн ак булуттар күндүн батарда чачканнуруна

боёлуп, кызгылт тартып, дүйнөгө жаң,ылык киргизгендей. Учу-түбүжок

туң,гуюк көк да, казанбактай көмкөрүлүп бүткүл макулукту кучагына

алып, өзүнүн кечки жумшак илеби менен алда кимди сүйүнткөндөйболот.

Калың, бейитти бет алган жалгыз аяк жол менен үч аял келе жатышты.

Бирөөнүн үстүндө шайы ала чапаны бар; жоолугу бош ийинде түшүп,

башы жылаң, баш; аягында кепич, маасы; өң,ү саргайың,кы, жүдөң,кү,ак

жүзүнүн көркү кетип, көзүнүн алды карарган. Жашы 15–16 чамасында,

сенделип, буту араң, гана шилтөөгө келип, муң,дуу жумшак көз жашы

тыйылбай, үшкүрүгү таш жарат. Бул – биздин азыркы сөз баштамакчы

болуп олтурган Ажар деген кыз болуп, беркилери Ажарга жолдош болуп

бирге чыккан ошол жердик аялдар. Булар кедейдин алачыгына окшоп,

көп бейиттин четинде турган бир кичирээк мүрзөгө келип токтошту.Ал

– Ажардын энесинин мүрзөсү.

Ажар мүрзөнү көргөндө токтоп тура албай, мүрзөнү кучактап

буркурап-боздоп, ыйлап жиберди.

– Жаным, апа! – деди Ажар. Үн жок... Жымжырт... – Жаным, апа, тур!

Жетим тайлактай боздоп, жетимсиреп, артың,да калган жалгызың,келип,

жалооруп жаның,да олтурат. Жалгызың,дын сөзүн ук, ая! Жалгызың,

бүгүндөн баштап, ата-бабасы тааныбаган бөтөн журттун бирөөнө башы

байланганы, ага сатылганы жатат. Андан кутказ, ал азапты көрсөтпө,

койнуң,а ал, ач койнуң,ду! ..

Сенин өлгөнүң,ө кайгылуу болуп, кан жутуп, сабыркап, санаа тартып

жүргөн кезимде, багат-көрөт деген тууганың, мени бул күнгөтүшүрүп, бир

жат кишиге сатып кетип, сай сөөгүмдү сыздатты, зарлантты,муң, дантты,

мага да өлүм керексинтти. Бирок сага берген ажалды кудай мага ыраа

көрбөдү. Жасаган ай, мунуң, эмне? Анык бар болсоң,, мени эмнекөрбөдүң, ?

Кантейин, эң, болбогондо, тең,туш болсо, кыздын барар жери күйөө

дегендей, жаттыгына карабай, «мейли» деп да коёт элем. Бирок алмаркум

атамдан да карыган киши экен. Ага канткенде барам? Кантип аныөмүрлүк

жолдош кылам? Андан канткенде кутулам? Кимден кең,еш, кимденжардам

сурайм? Айт, апа! Мага айла тап! Менин сенден башка барар жерим,таянар

тоом, жашынар караган-бутам калбай калды. Бирок сен, апа,жоксуң,. .. Сен

боору суук кара жердин койнунда, түбөлүк уйкуда жатасың,... – депбоздоп

Ажар ыйлады. Көзүнүн жашы он талаа болуп, бетин жууду...

II

Ажардын ким экендигин окуучуга айта кетелик. Ажар – 16-жылкы

үркүндө кытай элине сатылган кыргыз кыздарынын бири. Атасы Айткулу

үркүндө окко учкан; энеси Батма кечээ жакында кытай жеринде өлдү.

Ажар Айткулунун карыганда көргөн жалгызы болучу. Батманын

мурунку балдары токтобой, бардыгы жаш кезинде өлгөн. Батманын

боюнан түшкөн балдары да болгон. Айткулу ага көп аракет кылды.

Айылдагы бакшы, молдолорго Батманы көрсөтүп, далай чыгымданды,

карызданды; Кашкардан келген азирети аппак кожого да көрсөттү. Ал

Батманын мойнуна тумар тагып, чыныга аят жазып эзип ичирип, бир

топ күнү жаткан. Түн ортосуна чейин исми агзам дубасынан бирнечесин

кабаттап окуп чыгып, бир канча ырым-жырымдарын жасаган. Түшүндө

Батманы айланып жүргөн кара чаар, көк жал жолборс менен күрөшүп,

кырк чилтен менен сүйлөшүп, көп-көп кереметтер көргөн. Мунун бар-

дыгын мыктап туруп эртең,ки чайга олтурганда кожокем Айткулу менен

Батмага айткан. Көп кечикпей, арысы эки, бериси бир айдын ичинде

Батманын боюна шексиз бир эркек бала бүтүп, анын аман-эсен туулу-

шуна Батманы да, Айткулуну да ишендирген. Бирок анысы үчүн кырк

чилтендин тапшырган жумушу деп, бир жылкы кудайы керек экендигин

айтып жатып, Айткулунун жалгыз көк чологун алып, кожокем жолго

түшкөн. Мындан үч жыл өткөндөн кийин кожосуз, молдосуз, бакшысыз

эле Батманын боюна бүтүп, Ажар туулган.

Ажар үркүнгө чейин эч бир жаманчылык көрбөй, бир үйдүн эркеси

болуп өстү. Эл үрктү. Чүй боорундагы элдер келип, Коң,ур-Өлөң, ,Ала-

Башты каптап конушту. Түтүнгө бир кишиден ирет болуп, аскерликке

чыксын деп, манаптар буйрук кылышты. Ал иретке Айткулуну да чыгар-

макчы болушту. Айткулу андан калмакчы болуп, айыл манабы Сагындын

алдына барды.

– Баатыр, мени иретке чыксын деген экенсиз, бирок мен чыга ала

турган эмесмин. Үйүмдө мына бул турган чычкандай жалгыз кызымдан

башка бүлөм жок. Минтип ар ким өзү өлбөс камын кылып, журтбүлүнүп,

жоо жакадан алып турган кезде, катын-баламды чыркыратып кайда,

кимге таштайм? Мен бара албайм, мени коюң,уз, башка бүлөлүү элден

жибериң,из. Тиги Алымкулдун ортон колдой эки уулу да барбай калып

олтурбайбы? Адилеттик кылып, ошого окшогондордон чыгарың,ыз, –

деди Айткулу.

– Чык эшикке, ит! Сен Алымкулга тең, келгиң, келген экен, ээ! Муну

көрбөйсүң, бү! Сен ким, Алымкул ким? Муну билесиң,би? Эртең,денкалбай

аттанасың, ! – деп Сагын Айткулуну үйүнөн кууп чыккан.

Алымкул – Сагындын жакыны жана байы. Сагын жалаң, гана Алымкул

эмес, Алымкулга окшогон өзүнө жакын далай бай, манаптын балдарын

иретке чыгарткан жок. Иретке чыккан өң,чөй кедейлер, кедейдин балдары.

– Айткулу, аттан!

Билдирүүнү түзөткөн: Ylykbek1990: 24 Декабрь 2018 - 09:42

[Ylykbek1990]

Эртең, мененки алачыктын сыртынан чыккан Сагындын жигитинин

ачуулуу үнү Айткулуну уйкусунан ойготту. Айткулу төшөгүнөн шашып

турду. Кийинди, белин мыктап курчанды. Куруна күздө бир кап арпабе-

рейин деп, Эдилбай устага жасатып алган айбалтаны кыстарды. Алдына

алып, Ажарды бетинен өптү. Ажар жумшак ичке үнү менен ыйламсырап:

– Атаке, кайда барасың,? – деди, – Садагасы, ыраак барбайм, келем.

Бирок анын үнү каргылданып, жүрөгүндө бир коркунуч бар экендигин

билгизет. Ал азыркы кеткен бойдон, кайтып үйүнө келбестей, Ажарды

алып эркелетип, бүгүнкүдөй сүйбөстөй, мындан ары Батма мененойноп-

күлүп, өмүр сүрбөстөй жүрөгү элеп-желеп болуп, алып-учуптоктолбоду.

Эшикке чыгып бара жатып:

– Эл көчүп калса, жүгүң,дү көк өгүзгө жүктөп, Ажарды үстүнөмингизип

ал. Көчтөн калба. Алда кандай заман болот. Көтмалдыга падышанын

солдаттары келди деген кабар бар, биз ошолорду бет алып кетип бара

жатабыз, кайыр, кош! – деди.

– «Алда кандай заман болот» – деп жаман жороону баштабай,

койсоң,чу. – Батма эрине кайрат айткан болду. Бирок аны да биркоркуу

сезими баскан сыяктанды.

Батма эшикке чыгып, күйөөсүн атказды. Айткулу кызыл-тазыл желек

кармап, көлдү бет алып, кылкылдап кетип бара жаткан калың, элгебарып

кошулду.

Айткулунун кеткенине үчүнчү күн болгондо, эл эртең, мененбака-шака

түшүп, жапырт көчүп калды. Аскерликке кеткен жигиттер да качып

келип, айыл-айылына тарады. Айткулу менен бирге кеткен жигиттер да

келишти. Бирок Айткулу жок. Айткулуну көрүү ордуна «Айткулу окко

учту» деген суук сөз Батманын кулагына угулду. Батма бакырып ыйлап

жиберди. Ажар да ыйлады.

Айыл-ападагылар келип:

– Нээти дурус киши эле, шейит болду, жаны жаннатта болсун. Мындай

өлүмгө ыйлаган болбойт, ыйлабагыла! – дешип Батма менен Ажарга

кайрат айткан болушту; ырайымдуу, жылуу жүздөрү менен каршы алып,

жер каратпай, аларды көптөп багып ала турган сыяктанышты.

Батма менен Ажардын ыйына кошулуп, экинчи айылда дагы бир

ый пайда болду. Айткулуга кошулуп, Көбөгөн абышканын баласы

Жапаркул да окко учкан. Бирок ал душман колдуу болбой, өз колдуу

болуп өлгөн. Бул тууралуу сөз укмакчы болушуп, Жапаркул менен

бирге барган Кулубайды айылдагы абышка-кемпир, катын-балдар

тегеректеп алышты.

– Беш жүзгө жакын киши элек, – деп сөз баштады Кулубай. – Бизкөлгө

түшүп, Жел-Тийбестеги Кулумбайдын багына келип токтодук. Ичибизде

беш кана бардең,ке, он-чакты бараң, мылтыгыбыз бар; калгандарынын

колунда найза, кылыч, айбалта, союл, чочмор, шалк этме. Кошту ошол

жерге түшүрүп, ар кайсы шектүү жерлерге кароолчулар чыгардык.Өзүбүз

жаттык. Экинчи күнү эртең, менен «казак орус келип калды» дегенкабар

алып, жапырт атка минип, алардын келе жаткан жолун тостук. Биз бираз

жөнөй түшкөнүбүздө Боз-Бармактын талаасын каптап, жер-суунубербей,

бизди көздөй келе жаткан солдаттар көрүндү. Алардын карааны экижүздөй

киши эле. Биз шашып калдык. Алар бизди тарсылдатып ата башташты.Эки

кишибиз окко учту. Биздин мергенчилер да атышкан болушту. Бироканы

солдаттар тоотпой, бизге жакындагандан жакындап, койчо жайылыпкеле

беришти; бизди курчап, айлантып ала турган болушту. Биз кийин чегинип,

мурунку багыбызга келдик. Көтөргөн ханыбыз Жакыпбек:

– Ушул жерден аламан койгула. Качканың,ар болсо, атып таштайм,

– деп жигиттери менен элди камчынын алдына алып кекетти. Бир мез-

гилде солдаттардан кырктай киши бөлүнүп, биздин келген жолубузду

бет алды. Сыягы, биздин жолду буумакчы болсо керек эле. Журтудургуй

түштү. «Аламан койгула!» – деп кыйкырган хандын үнү чыкты. Кимди

ким көрдү, аламандап кыйкырып, солдаттарды качырып сала бердик.

Алар да шашып калды, кайта качышты. Ай, биз оң,бойбуз го! Эгерде

биз иреттүү, тартиптүү ошол солдаттардай боло турган болсок, биз

аларды алып коймокчу элек. Солдаттарга жакындап кирип барганы-

бызда, бир-эки киши кайта качып жөнөдү. Ал аны көрүп, биз дакачтык.

Качып бара жаткан солдаттар кайта бурулуп, тарсылдактын алдына

алышты. Көзүң, жамандыкты көрбөсүн, туш-тушубуздан ок зуулдап

өтүп жатты. Чиркин, жан деген таттуу го, атына ок тийип, кишисижөө

калып, аттуулар менен тең, чуркагандар болду; кишисине ок тийип,

атынын боорунда сүйрөтүлүп жүргөндөр да көп болду. Кыскасы, биз

боо түшүп калдык. Кийин эсеп кылсак 72 кишибиз өлгөн экен. Журт

кача турган болду. Хан болбой:

[Ylykbek1990]

– Жакын келсин, эми бир аламан коюп көргүлө! – деп каарын төгүп

туруп алды.

– Жакын келтирип, союлуң, менен уруп ала тургандай сен аларды

бөдөнө көрүп турасың,бы? Алар биз эмес. Алар баштуу, тартиптүүсол-

дат деген болот. Колдорунда биздикиндей союлу жок, мылтыгы бар,

жабдыктуу. Биз аларга тең, боло албайбыз. Ушунча кишинин убалына

калганың, да жетишер, – деп Жапаркул хан менен уруша кетти. Хандын

бул кезде каны суюлуп, иштөөгө иш, урушууга киши таппай турган

кези эле. Жапаркулду камчы менен жон талаштыра эки-үч курдай чаап

жиберди. Мындай кордукка Жапаркул кантип чыдап тура алат?.. Тосуп

туруп кайра аны бир чапты. Жапаркулдун камчысы хандын бетине

тийип, бетин айрып кетти. «Жеп салды, ат!» деген хандын үнүугулду.

Мылтык тарс этти. Карай салсам, Жапаркул жерде сулап жаткан экен.

Эл чогулуп калды. Мен түшө калып, Жапаркулдун башын жөлөдүм,

ыйлап жибердим... Журт өлүккө үймөлөктөшүп турган кезде, солдат-

тардын топту абайлап аткан мылтыктарынын үнү чыкты. Арабыздан

эки киши аттан кулап, Жапаркулдун жанына жыгылды. Токтоп тура

албадык, качтык...

Ушинтип Кулубай сөзүн бүтүргөндө, Көбөгөн кемпири экөө боздоп,

өксөп ыйлаган. Экинчи айылдагы ый дегенибиздин мааниси ушулболучу.

Эл кымкуут болуп көчүп жөнөдү. Батма бирин-экин жүгүн, Айткулу

айткан көк өгүзгө жүктөп, Ажарды анын үстүнө мингизип өзү жетелеп

алып, эл менен бирге кетти.

Ар бир айыл манаптарынын өздөрүнчө ылайыкталып жасалган желек-

тери бар. Сагындын желеги ак болучу. Сагын көчтүн алдына келип,ыла-

йыктуу конуш таап, желекти мыктап жерге сайдыруучу. Арттагы көчтөр

желекке келип жыйналып, тарап конушчу. Адашкан бала-бакыралар да

желек менен үйлөрүн табыша турган.

Бир күнү көчтө Батманын өгүзү мүдүрүлүп кетип, жүгү ооп, үстүнөн

Ажар учуп түштү. Батма бакырып барып баласын кучактай калды, анын

бактысына Ажардын эти гана ооруп, эч бир жери майып болгону жок.

Батма боз ала чаң, болуп, аман-эсен ордунан күлүп тура калганбаласын

көрүп чоң, кубанды.

Ажарга өгүздүн мурунтугун карматып коюп, канча аракет кылса да,

жалгыз арта албай койду. Кимге ким карасын, тиги көчтөгүлөр да,бул

көчтөгүлөр да Батмага кылчайып карашканы жок. Көчтүн артында

кырчаң,гы, арык тору атка эмерегин артып, кемпири жетелеп, өзүатты

айдап, таяк таянып, бүкчүң,дөп кетип бара жаткан Көбөгөн абышка

кездешти. Батманы башта эле таанычу: Айткулунун өлгөнүн да уккан.

Ал токтоп, кемпири экөөлөп жатып, Батманын жүгүн артышып берди.

Батма Көбөгөн менен бирге жөнөдү. Бир кезде асынган мылтыктары

бар бир топ атчан кишилер булардын жанынан кыя салып өтө беришти.

Алардын бирөөнө барып, Көбөгөн:

– Өлтүр мени, мени да өлтүр! Маң,дайыбызга бүткөн жалгыз бала-

быздан ажыратып, минтип бизди боздоттуң,, кудай сени да боздотсун.

Катын-балаң, дын күнүн көрбөй ач бел, куу жолдо өл! – деп чылбырына

оролуп, сүйрөлүп калды. Бул – бизге тааныш, Жапаркулду өлтүрткөн

Жакыпбек хан. Хан илгери бастырайын десе да Көбөгөн бастыртпады,

буркан-шаркан түшүп, кыйкырып, өкүрүп, ыйлап жатып алды. Жакып-

бектин ачуусу келди. Атынан түшүп, абышканын эки колун экижигитине

карматып алып, аябай сабады. Шордуу кемпири да абышкасына болуша

кетти, атын таштай чуркап, таянып келе жаткан колундагы сынык, ыр-

гай сабоосу менен ханды чаап жиберди. Ал: «Ханга колу тийди» – деп

жигиттери кемпирди да тепкинин алдына алышты.

Жакыпбек жигиттери менен абышка, кемпирди моокуму канганча

аябай урду да кылчайбастан, өз жолу менен жүрүп кете берди.Артынан

каргап-шилеп, боздоп ыйлап абышка, кемпир калышты. Аларга кошулуп,

Батма да ыйлады. Батманы көрүп, Ажар да ыйлады.

Күн кечтеди. Көч тарап, коно баштады. Эл арасына ызы-чуу түштү,

кыйкырык-өкүрүк көбөйдү. Мал-жан, көч жоготуп издегендер толупкет-

ти. Бирок Батма менен Ажарды издеген жан болгону жок. Батма алкүнү

айылын таппай, Көбөгөн менен бирге конуп, эртеси кечке сурамжылап

олтуруп, желектен улам өз айылын араң, тапты.

[Ylykbek1990]

Беш-алты күн өттү. Сагындан кордук көргөн бир топ кедейлер андан

бөлүнүп, башка Тоң, болушуна кетмекчи болушуп, сөз байлашты. Алар-

дын ичинде Көбөгөн, Батма, Айткулунун кыйыр тууганы Козубек дабар.

Козубекти жана дагы бир жигитти бир топ мал менен түн катырып, бир

коктуга качырып, жашырышты. Таң, атты. Журт жапырт алачыктарын

сыйрып, көчө баштады. Көбөгөндөр көчүшкөнү жок. Сагындын көчсүн

деп жиберген кишисине:

– Түндө бир топ малыбыз жоголуп, эки кишибиз ошону издеп кетишти.

Алар келбей, малыбыз табылбай, көчө албайбыз, – деп жооп беришти.

Булар Сагындын көчү шашкелик жерге узагандан кийин качкан ма-

лын, кишилерин алдыртып, башка жол менен Тоң, болушуна жөнөшөт.

Бирок муну куйту Сагын билип калып, бир топ киши менен артынанкууп

жетип, көчтөрүн токтотуп, жүктөрүн түшүрүп, Көбөгөн мененКозубекти

баш кылып, бир далайын урат. Ири карасынын бардыгын айдап алып:

– Эми кетчү жагың,арга кеткиле! – деп жооп берет. Малдан ажырап,

шордуу кедейлер жөө кайда, кимге барышмак? «Жаң,ылдык-жаздык! » –

дешип мойнуна курун салышып, Сагындын аягына жыгылышты, алдына

Козубектин маң,дайына бүткөн жалгыз кер атын тартышты.

Кер ат жакшы ат болучу. Буга мурда эле Сагындын көзү түшүп: «Ке-

дейге мындай аттын эмне кереги бар, мага берсин», – деп Козубеккене-

чен курдай киши жиберип, атты алалбай: «Ай, сени!» – деп,Козубекке

тишин кайрап, кекенип жүрө турган. Эми Сакең,дин бактысына жараша

иши оң,дой берди болуп, кер ат опоң,ой гана колуна түштү. Сакең,атты

алып, ачуусу таркап, буларды кайта көчүрттү.

Бир топ күн өттү. Чек арага жетти. Тянь-Шандын Бедел, Бикирти,

Көк-Ирим, Ак-Өгүз деген ашууларына бөлүндү. Батманын айылы Ак-

Өгүздү ашмакчы болуп, ашууну шыкап келип конушту. Эртеси көчтүн

алды белге чыга берген кезде, күн бүркөлдү, туман түштү, борошолопкар

жаады. Шамал болду. Журт шашты. Кар аралаш ызгаардуу суук шамал

туманга аралашып, аскадан аскага тийип, белдеги бардык карды ойгока-

рай учуруп, көчтү жөнөтпөдү. Ордунан кыбыраган мал-жандын бардыгы

тайгаланып, төмөн карай учуп жатты. Ар кайсы таштын кычыктарында

жүнүн жеп, бүрүшүп, маарап турган кой-эчкилер, башын жерге салып,

суулугун чайнап, калчылдаган жылкылар; чөгүп жаткан төөлөр, жүгү

оогон уйлар; бутун үшүтүп, кан какшаган катын-балдар. Бирок буларга

караган киши да жок, ар ким өз жаны менен алек...

Көч арасы да ызы-чуу, күрү-гүү... Кар жаап турат. Түн түштү. Эл

турган-турган жерлерине кийизге, жуурканга оронуп жатышты. Таң,атты.

Күн мурункудай алай-дүлөй. Малды да, жанды да кар баскан. Карга

көмүлгөн малдар араң, гана кыбырап көзгө илинет. Кардын алдында

үйдөй болуп, төмпөйүп жаткан жүктүү төөлөр, уйлар көрүнөт.Жамынган

кийиз, жууркандары менен бирге тоң,уп, сырайып өлүп жаткан кишилер

да көп.

Үчүнчү күнү күн ачылды. Туман тарады, шамал басылды. Аман калган

эл эптеп, жөөлөп-жалаң, дап олтуруп, белди ашты. Батма да аман-эсен

Ажары менен бирге ашты.

Туу белге чыга бергенде Батма өлүп жаткан бир жүктүү жылкыны,

анын жанынан эки адамдын өлүгүн көрдү. Бул, кемпири менен Көбөгөн

абышканын өлүгү болучу.

Журт Турпанга түштү. Тарап, шаар-шаарга кете баштады. Батма, Ко-

зубек болуп, Турпанда калышты. Экөөнүн тең, колдорунда малдан түгү

жок. Батманын жалгыз көк өгүзү ашууда калган. Козубектин бирин-эки

кой-эчкиси да жолдо жоголду. Эми кантишмек? Турпандык Сабитакундун

ат кепесин жумуш кылып бермекчи болуп, Козубек батирге алды. Ал –те-

резесиз, эшиксиз, үстүндө жарык түшө турган киши баткандай ганатешиги

бар, асты жер. Ал ымдашып, аттын чыласы жыттанат. Айла жок!Эшигине

кийиз калап, жерине курмушу, чөп төшөп, Батма болуп киришти.

[Ylykbek1990]

Күн өттү, ай өттү, кыш түштү, турмуш кыйындады. Жагууга отун,

кийүүгө кийим, жешке тамак керек болду. Бирок аларды кайдан,кимден

алмакчы? Тегерегиндегилер да: «Өлбө жаным, өлбө!» – деп, өздөрүнө

окшоп, ач олтурган качкындар. Турпандыктардан алуу үчүн бир нерсе

сатмак керек. Сатмайынча алардан алуу кыйын иш.

III

Кыштын ызгаардуу түнү агарып таң, белгисин бере баштады. Чыгыш-

тан жумуп-ачкан көз сыяктуу жылтылдап, Чолпон жылдыз көтөрүлдү.

Берметтей тизилип, көктө жүргөн көп жылдыздар, «биз эми кетебиз,

келерки күнгө чейин аман-эсен тургула» дегенсип, бир күлүп, биржыл-

майып, дүйнө менен коштошту да, удургуп үркүп алып, батыш жакка

таралды. Көп кечикпей анын артынан алтын нурга боёлуп, акырын гана

козголуп, күн да чыкты.

Дүйнөгө тиричилик кирди. Журт оокатына кам урду. Бирок күн суук.

Жер – тушардан кар. Тышка жан чыга албайт. Ажар, Козубектин балда-

ры: Талып, Мурат төшөктө.

Козубек эртең, менен эле жаман керкисин белине кыстарып, отуниздеп

кеткен. Кайта элек. Батма, Айша (Козубектин катыны) болсо,колдорун

жең,ине катып, бүрүшүп, калчылдап, ардын жанында олтурушат. Бар-

дыгынын да кабактары салың,кы, үнсүз, сөзсүз, өлүм кайгысы бар.Бир

жактан чыкылдап кыштын ызгаардуу суугу да ач курсакка бычактайтиет.

Бир кезде эшикке каланган курмушу кийиз ачылып, кар аралаш суук

жел төр жакка согулду. Аркасында көтөргөн азыноолак отуну бар,бүткөн

бою кар, сакал-мурутуна муз тоң,уп, Козубек кирди.

– Эртеден кара кечке чейин жүрүп, алып келген отунуң, ушул элеби?–

деп Айша эрин жемелей баштады.

– Анан кантейин, керкимди турпандыктар тартып алды. Ушуну башка

жерден колум менен жулгулап алдым, – деп Козубек ыйламсырап, төмөн

карап, терең, үшкүрдү.

Отунду Козубек шашкелик жердеги Кумарык дарыясынын жээгиндеги

токойдон алып келүчү. Бирок кийинки күндөрдө турпандыктар аныкоруй

баштап, качкындарды жолотпой койгон. Козубек анысына деле карабай,

тозмочуларга көрүнбөй, таң, алды менен барып, керкиси менен жаш

чырпыктарды кыя-кыя чаап көтөрүп келип жүрө турган. Эми керкиден

айрылып, кур кол калды. Керкисиз отун алынбайт да, табылбайт.Отун-

суз жашоо кыйын. Үй суук, курсак ач. Сууктун ызгаары жаш балдарга

кандай баткан болсо, чоң,дорго да ошондой; чоң,дор кандайкыйналса,

жаш балдар да ошондой кыйналып жатат. .

– Апа, үшүп кеттим, – деп бир кезде ыйламсырап Ажар энесин карады.

– Садагасы, үшүсөң, кантейин,– деп Батма муздак колу менен Ажардын

жуурканын кымтылаган болду.

Алып келген Козубектин отунун эптеп жагышмакчы болушту

эле, эшикке жабылган кийиздин тешиктеринен кирген борошо отту

күйдүрбөй, үйдүн ичин түтүнгө толтурду. Түтүндүн илебине, адамдын

демине тамдын бооруна, жерге, эшикке тоң,гон бубак эрип, үйдүничин

көлдөтүп суу кылды.

Ач жатып калышты. Эртеси Козубек дагы отун издеп, сай жакка кетти.

Батма менен Айша да карап жатпай, тамак издешип, турпандыктарды

кыдырышты. Кечке жүрүп, бирөө жарым чака жүгөрү, бирөө бир токоч,

бир чыны жүгөрү ун таап кайтышты. Бирок Козубек кечикти.Үйдөгүлөр:

«Козубек отун таап келер, от жагарбыз, жылынарбыз, ысык тамакжасап

ичербиз» – деген ойдо эле.

Бир кезде колу-бутун суукка алдырып, эшиктен кирген Козубекти

алар билбей да калышты. Ал аябай үшүгөн, тили сүйлөөгө келбейт,колу

тыталанган, айрылган, канаган...

– Ээ, сага эмне болду?

– Отунуң, барбы?

– Отуну курусун, – деди жашооруп Козубек, – жер-суунун баары кар,

көзгө көрүнгөн, колго илинген эч нерсе жок. Кардан кылтыйыпбаштары

чыккан чекендилер кездешти, жулгуласам былк этпейт. Кайсы биржерден

чычырканак, алтыганалар көрүндү; бирок түгөнүп калсын, жабдыксыз

эч бир алына турган эмес. Куру кайттым.

Батма, Айша, балдар болуп ишенгени Козубек эле. Козубектин «куру

кайттым» деген сөзү ийне менен сайгандай жүрөктөрүнө такалды.Жүгөрү

унду укканда шилекейи чубуруп, Козубек келгенде тамак жасатып ич-

мекчи болуп, үмүттөнүп төшөктө жаткан жаш балдар кың,кыстап ыйлай

баштады. Айшанын кичи баласы Мурат ыйламсырап:

– Апа! – деди.

– Айланайын, эмне дейсиң,?

– Курсагым ачты...

– Меники да тоң,уп кетти, ичим ысып баратат...

Айшанын эки баласы тең, өң,гүрөп ыйлап жиберишти. Ажар да араң,

турду эле, аларга кошулуп ал да ыйлады...

[Ylykbek1990]

Козубектин куру кайтканын көрүп, Батма эбак эле эшикке чыгып кет-

кен. Ал бир боо куурай көтөрүп кирип келди, үй ичине шаттык,кубаныч,

жаң,ылык кирди.

– Муну кожоюндун катынынан жалынып-жалбарып жатып, араң, сурап

алдым. Акысына кир жууп бермекчи болдум, – деди Батма.

Куурайдын жартысын, унду эртең,киге калтырышып, жүгөрүнү кууруп

жешти. Мурат андан көп жеп коюп, ичи көөп, эртеси ичи өтүп, ооруп

калды. Батма да кожоюнунун кирин жууп, бир күн кечке тышта болуп,

ооруга чалдыкты. Турмуш кыйындады. Бир үйдө эки оорулуу болду.

Батманын оорусу күчөдү. Төшөктөн тура албай калды. Бүткөн бою

ысып, тердеп, кың,кыстап, онтолоп, таң, атканча жөөлүп чыгат. Эки

сөзүнүн биринде айтканы – Ажар.

– Жалгызым... кызым... сең, кантесиң,?.. Келчи мага!.. Оккоучту...

Айткул ай!.. Кайдасың,?.. Ажарды алчы... алчы?.. Үшүдүң,бү?..Кууруп

берейинби? ..

Ажарда жан жок. Жүрөгү элеп-желеп болуп алып учуп, бир нерсени

сезгендей, билгендей болот. Энесин кучактагысы, ыйлагысы, сүйгүсү

келет.

– Тең,ир ай, мен сыяктуу жетимдин тилегин кабыл кылып, жарыктык

апамдын алтын жанын аман кыла көр! – деп көз жашын кылгыртып,

Ажар күн-түн энесинин кашында. Бирок шордуу Ажардын тилеги кабыл

болбоду. Батма тилден калды. Ажар ыйлап, энесинин башын кучактап:

– Апа, жаным апа! Ойгонсоң,, көзүң,дү ачсаң,... мени карачы, менкан-

тем? Менин күнүм эмне болот? Бир ооз бирдеме десең,? – деди.

Батма көзүн акырын ачып, Ажарды карап, бир нерсе айтмакчы бо-

луп: «А-а-жар» – деди. Бирок тили күрмөлүүгө келбеди. Сөзүтоктолду.

Көкүрөгүн көтөрүп, эң, соң,ку демин алды. Жан берди...

Ажар апакелеп, боздоп ыйлады. Анын көз жашын көрүп, муң,дуу үнүн

угуп, келген качкын кыргыздардын баары да ыйлашты. Козубек, Айша

менен Ажарды ээрчитип, дагы эки-үч киши менен өлүктү жогоруда ай-

тылган көп бейиттин жанына коюп кайтты.

Эми Ажар томолок жетим. Ажарда ата да, эне да жок. Ажар турмуш

туткуну, турмуш кулу. Ажарга көрүнгөн ээ, көрүнгөн бий. Март айы

жаң,ырды. Жаз чыкты, сөөк жукарды. Качкын элдер бирин-экин малын,

буюмдарын сатып, кыштан эптеп чыгышты. Эми кара баштарынан

башка эчтемелери калбай калды. Тамак издеп, туш-туш жакка тентип

кете башташты.

Басууга да, арийне, курсактын тогу, кийимдин бүтүнү керек го, ки-

йим дегенден буларда эч нерсе жок. Үстүлөрүндө тынччылыкта жасатып

кийген эле кийимдери. Алары да жазгы койдун жүнүндөй самсаалап,там-

тыктары кетип, жыртылган. Жол боюнда ак шишик болуп өлүп жаткан

кыргыздар: ың,гыранып, кынжыйып, арыгынан баса албай келе жаткан

катын-балдар. Колдон-колго өтүп, сатылып жаткан кыргыздын кыздары,

балдары. Баасы – бир кап жүгөрү. Оо, дүйнө ай! Ал күнкү окуяларкайсы

кыргыздын баласынын оюнан кете коёр экен?

Талыптын оорусу да күчөдү. Бүткөн боюн ак шишик алды. Марттын

орто ченинде ал да өлдү. Мүрзөлүк жерди сатып ал деп, турпандыктар

өлүктү Батманын жанына койдурушпады. Сатып алууга Козубекке

пул кайда? Ичээр-жээрге жок, өздөрү өлүм алдында олтурушат. Жанга

көрүнбөй, таң, алды менен барып, бир тамдын бооруна өлүктү көөмп,

Козубек кайтты.

Элдин бир сыйрасы жөөлөп-жалаң, дап, Какшаалдагы кыргыздарга

кетмекчи болушту. Козубек да кетмекчи болду. Бирок Козубекти Са-

битакун көчүрбөдү. Кыштан берки болбогон жалган чыгымын айтып,

берген бир чымчым чайы, бир ичим көжөсү болсо да доолады. Козубек

анын бутуна жыгылды, жалынды, жалбарды. Акысы болсо да, кечип

коюшун сурады. Ага Сабитакун болгон жок. Райымсыз ажаары менен

каарын төктү. Коркутту. Бербесе, шаң,ыяга (болушуна) билгизип,набакка

солоторун уктурду.

Козубек кыйналды-кысталды, эмне кыларын билбеди. Жашыган са-

наалуу ою алып учуп, тоо-ташка урунду.

– Ээ, катын!

– Эмне?

– Курсактын ачынан да Сабитакундуку өтүп кетти, кандай кылабыз?

– Мен кайдан билейин?

– Ажарды ага сатсак кантет? Сат деп жатат.

– Койчу?

Айша секирип кетти. Батманын өлөрүндө Ажарды тапшырып, айтып

кеткен керээзи эсине түшүп, эрине бир нерсе аймакчы болду эле,эшиктен

келе жаткан буттун табышы угулду.

– Акырын, укпасын, келе жатат! – деди Козубек. Бул табыш – Ажар-

дыкы.

Ажардын сулуу, сүйкүмдүү, ак жуумал өң,үн көрүп, Сабитакун му-

рунтан эле кызыгып жүрө турган. Анын бардык ою иши кылып Ажарды

колуна алууда. Сабитакун ал тилегине жетти. Ажарды алды. Ажаргабаа-

лап, Козубекке бир эшек, үч зээр акча, бир пуд жүгөрү ун берди.Андан

калганын доолаган акысы үчүн чегерди, Козубек көчүп Какшаалгакетти.

Эң, обол Ажар чочуркап, ичкен-жегени аш болбой, анын үстүнө ата-

энесин сагынып жүдөп кетти. Бирок кийинчерээк Сабитакундун үй ичи

менен таанышып, үйүр алышып, оң,олуп өң,үнө кирди, каткан черитарап,

капасы, муң,у жазылайын, унутулайын деди.

Бир жыл өттү. Ажар толду. Он бешке чыкты. Ажар десе Ажар дегендей

эки бети алмадай болуп, кара көзү балбылдап, көргөн жанды эриксиз

өзүнө тарта турган болду.

Сабитакундун тамыры турпандык Чыр деген бир бай дунган бар эле.

Сабитакунга ал коң,шу туручу. Ажарды ал эки-үч курдай көрүп, биркүнү

Сабитакунга келди. Ажардын түбү-жайы менен жакшылап таанышты.

– Бир олжоң, экен, досум. Ажарды мага бер. Бул үчүн эмне аламдесең,

да, мына мен даярмын, – деди Чыр.

[Ylykbek1990]

– Досум, сенден мен эмне алмак элем? Колумдан чыккан чыгымда-

рымды төлөсөң, гана болгону, – деди Сабитакун.

Чыгымга келгенде, Сабитакун эшегин ат кылып, унун күмүш акча

кылып көрсөттү. Андан Чыр качканы жок. Шагыраган накта алтымыш

зээр акчаны ага санап берди, Ажарды алды. Ажарды алгандагы анын ою

– карыганда Ажарга үйлөнүү. Ошентип, аны кучактамакчы, сүймөкчү,

өмүр кызыгын көрмөкчү.

Чырдын мындай суук кабарын уккандан кийин Ажар ошол жердик

эки-үч катын менен энесинин мүрзөсүнө барып, капкайдагы бук болгон

ичтеги арманын, муң,-зарын айтып ыйлаганын аң,геменин баш жагында

айткан болучубуз.

IV

Той болду. Журт тарады. Түн кирди. Ажарга күчтөп нике кыйылды.

Катындар анын ыйына, жашына карабастан, нике кыйылган бөлмө үйдөн

боздотуп, сүйрөп алып келишип, күйөө-кызга дайындалган, экинчибөлмө

үйгө киргизишти, күчтөп кийимин чечинтишип төшөккө жаткызышты.

Ажар жуурканды чүмкөнүп, болоктоп ыйлады,

-– Жасаган ай! Мени мынча кор кылып эмне жараттың,? Чының, менен

эле мени ушуга туш кыласың,бы? – деди Ажар.

Көз жашы мөлт-мөлт этип, жаздыгына тамчылай түштү...

Күлүк ой, узун санаа, түпсүз кыял Ажарды курчап алды. Ажар алда

кайда кетти. Жазгы өсүмдүктөй гүлүн ачкан мурунку жаш өмүрү, атыр

жыттуу Ала-Тоосу, бал татыган тунук булак, өзөн суусу, ээн-эркинжа-

шаган эли-журту Ажардын көз алдына келип элестеди.

Артыкча көзүнүн агы менен тең, айланып, атка минсе алдынан, үйдө

олтурса жанынан чыгарбаган ардактуу атасы – Айткулу, курсагыначыр-

бай, ийнин тоздурбай сылап баккан асыл энеси – Батма экөө Ажардын

оюнан чыкпайт. Кыз балага эне жакын го, атасынан да энесинэстегенде,

анын көз жашы тыйылбайт. Он эки ай көтөрүп, омурткасы сыздап, ак

сүтүн берип, азап көрүп баккан байкуш Батма да Ажарды көптүн бал-

дарындай кылып баккан жок эле. Ажар биртике үйдө жок боло калса:

«Жалгызым, кайда кетти?» – деп жаны калучу эмес. Ошентип баккан

бирөөнүн кирдүү кол тийгис жалгызы бүгүнкү күндө жетим болуп,малга

сатылып, колдон-колго өтүп, жандын кору болуп, жат кишининколунда,

туткунда жатат. Ай, райымсыз жетимдик ай! Жетимдик кимди ыйлатпа-

ган, кимди кууратпаган!

Эшик кычырай калса, «ошо го» деген кыял Ажарда. Бирок «ошону»

менен Ажар кантип бир төшөктө жатмак, кантип бирге өмүр сүрмөк? Ал

өмүрдүн, келечекте турмушта кандай пайдасы, кандай зыяны болмок?

Бул маселе – Ажарга чечилбеген караң,гы маселе. Ошондо да Ажарэрдүү-

катындуу адамдардын өткөргөн турмуштары жөнүндө төмөнкүнү билет:

ал кезде Ажардын ондогу кези. Айылындагы бизге тааныш Алымкул

байдын эки катыны болгон. Токолу – Айганыш. Айганыштын турмушу

эң, жаман, мындайча айтканда, итке эле берсин дээрлик. Отун алган,суу

куйган, кир жууган, козу байлап, кой сааган – Айганыш. Бул ганаэмес,

башынан байбиченин таягы да кетүүчү эмес.

Муну ойлонгондо Ажардын жүрөгү ийне менен сайгандай тыз дей

түшөт. Анткени бүгүнкү боло турган күйөөсүнүн да бир эмес, экикатыны

бар. Ажар – үчүнчүсү. Ажар ошондуктан өзүн Айганышка тең,еди, Ай-

ганыш болду. Айганыш сыяктуу жаш өмүрү турмуш тепкисинде жүрүп

өтөрүнө көзү жетти.

Ажардын дагы бир билгени Буурабай он беш жашар кызы Сааракан-

ды күнү үстүнө – Кожомкул байга бермекчи болот. Кыз көнбөй акыры

кедей Сатаркул менен шаарга качып кирип кетет. Кайтып кийинки жылы

күйөөсү менен Сааракан атасыныкына төркүлөп келгенде, Ажар аны

көргөн. Ошондогу экөөнүн бирин бири сыйлашканы, бирге олтурсажана-

ша чыккан гүлдөй болуп, окшошуп жарашканы Ажарды таң, калтырган.

Бирок ал кезде Айганыш менен Саараканды салыштырып сынай турган,

эки турмуштун бирөөнү өзүнө шайлай турган Ажарда кудурет жок эле.

Ажар ал кезде экинчи дүйнөдө болучу.

Турмуш жөнүндөгү Ажардын бар билими ушул. Бирок бөтөн журттун

колундагы аялдардын турмушу кандай болуп, күн кечери Ажарга бел-

гисиз. Алардын тили, үрп-адаты Ажарга жат нерсе. Ажар бул сыяктуу

журтту биринчи гана көрүп олтурат. Андай болсо, Ажарга кантмек ке-

рек? Сааракан сыяктуу өзүнүн тең,ин таап, бирөө менен качмаккерекпи?

Качканда ким менен качмакчы? Кимди издемекчи? Азыркы саатта ак

көң,үл, адал ниет, эр жүрөк жаш жигит Ажарга кайдан табылат? Ажар

бактысыз. Ажар турмуш кулу. Эмесе, ал күнү үстүнө бармакчы, үчтүн

бири болмокчу,

Бир кезде эшик кычырап, ачылгандай болду. Ал жактан делдек таноо,

кара чаар, көзү кылмыйып уясына кирген, ээгинде сербейген буурул

сакалы бар, жашы элүү-элүү бештер чамасында, эң, сүйкүмсүз биркиши

көрүндү. Бул биздин күйөө – Чыр.

Ажар чочуп кетти. Жүрөгү туйлай баштады. Бүткөн боюна калтырак

кирди. Анын басканы, дем алганы Ажардын кулагына угулду. Жакын-

дай баштады. Бүркүттүн бутуна окшоп, арбайган кол келип жуурканга



жармашты. Чарымдай катуу, муздак дене жылып төшөккө кирди. Ажар

жыйырылды, качмакчы, бакырмакчы болду, бирок алы кетти, үнү бүттү,

дени өлдү. Колу-буту кыбыроого келбей барып, суук дененин кучагына

кирди. Ал жулмалады, кучактады, бооруна кысты... чоп-чоп эткен үн

чыкты...

Алты ай өттү. Чырдын сонуну таркады. Мурун Ажарга үзүлүп түшүп,

Ажарды кысып-кысып сүйүп, күн сайын койнунда боло турган болсо,

азыр жумасында бир, болбосо жок. Чырдын эки катыны да Ажардын кы-

рына чыгып, жакшылык көрсөтүшпөдү. Ажарды таманга чаап, жумушка

салышты. Күл чыгарган, чай койгон, от жаккан ким? Ажар. Ажарга ал

да аздык кылды. Байбичелердин таягы да тие баштады. Ажар жүдөдү,

арыктады, өчтү...

Соң,ку кездерде алардын көрсөткөн кордугу айтып бүтүргүсүз, Ажар-

дын жанына батты. Ажарга өлүүдөн, болбосо тентип, бир жаккакетүүдөн

башка эч бир айла калбай калды.

V

Майдын аяк кези. Түн... Асман ачык... Мончоктой тизилип көк

дең,изинде сүзүп жүргөн сансыз жылдыздар бир бирине ым кагышып

жымың,дашат. Жаратылыш койнундагы нерселердин бардыгы да

көшүлүң,кү тартып, май айынын түнкү коң,ур, салкын абасына батып,жай

алып, таттуу уйкуга бастырылган. Бирок кыбыладан жумшак жел согуп,

өсүмдүктөрдүн жазгы жаш жалбырактарын кыймылдатып, желбиретип

турат. Алыста ышкырып, «айт-айттаган» күзөтчүлөрдүн үнү угулат.

Акырын басып, Чырдын дарбазасынан Ажар чыкты. Ажарда өң,

жок, жүдөгөн, узун кара чачы чубалып, аркасында, Элең,-селең, этип

кылчактап ал арт жагын карайт, жүгүрөт, шашат... Ажар чуркапотуруп,

энесинин мүрзөсүнө келди. Мүрзөнү кучактады. Капкайдагы бук болгон

ичтеги арманын көз жашы менен айтып, буркурап, боздоп, энесинин

мүрзөсү менен коштошту. Түбөлүк таттуу уйкуда жаткан Батманын

өлүгү да алыска сапар тартып бара жаткан жетимин аягандай болду,

күң,гүрөндү...

[Ylykbek1990]

Ажар Какшаалды бет алды. Себеби Какшаалда турган кыргыздар бар

экендигин уккан. Какшаал Турпандын кайсы жагында, нече күнчүлүк

жер экендигин да ал жакшы билет. Ажар иш кылып ошол кыргыз элине

барып, башын жашырып, Чырдан кутулмакчы.

Ажар чуркап жүрүп олтуруп, таң, сүрүүгө жакын калганда бир калың,

чычырканактуу токойго келип бекинди. Токой ичиндеги майышкан

жаш чөптөр Ажарды аягандай болду; шоодурап, баштарын кыймылда-

тып, Ажардын кайгысына тең, орток боло тургандай, качкан жоосунан

кутказып, ээн-эркин өз жолуна сала тургансыды. Буралган көк жашыл

сабактары, жаш жалбырактары менен Ажарды жашырды, койнуна алды.

Күн чыкты. Түнү бою тилден калгандай үнсүз жаткан ичиндеги барлык

нерселер эртең,ки күндүн таза, күмүш нуруна балкыды. Ажар да бирге

балкып кечке жатты. Бирок уктай албады. Бүткөн боюнун ооруганы,

таманынын сыздаганы, жүрөгүнүн дүпүлдөп соккону – аны жашоорутуп,

онтолотту. Бул гана эмес, бир жагынан курсагы ачты, эрдикеберсиди.

Алы да начарлайын деди. Байкуш, анысына карабай, каш карайып,

ымырт жабылган кезде сенделип ордунан туруп, кайта жолуна түштү.

Көп убакыт өттү. Таң, саргайып ата баштады. Ажар Турпандын чети-

нен өтүп, кургакка чыгып, Какшаалдын четине келди.

Какшаал суусуз чөл, ээн жер боло турган. Бириндеп ар кайсы жерине

чыккан алтыгана, табылгы, жылгындары гана болбосо, башка жерлери

чөпсүз, кумдуу мейкин талаа.

Ажарга мурункусундай жашынууга ылайыктуу жер табылбады.

Издөөгө алы да келбеди. Бүткөн бою салмактанып, буту шилтөөгө жа-

рабай калды. Илгери басайын десе, мүдүрүлүп буту кумга бата түштү.

Жыгылып кетти...

Күн көтөрүлүп, ысый баштады. Ажар араң, сүйрөлүп барып бир алты-

гананын түбүнө жыгылды, жатты... Күндүн ысык шооласы алтыгананын

арасынан Ажардын үстүнө түшүп, боргулдантып тердетип, бүткөн боюн

ысытып, капалап жиберди. Таң,дайы кургады. Суусады. Бир ичим муздак

суу көзүнөн учту.

– Алда-ай, суу болсо ээ. Бир чыны муздак суу ичип өлсөм, арманым

болбос эле... – деди Ажар. Бирок мындай чөлдө суу кайдан болсун,суу

жок! Сууга эми бир күн – түн катса, ошондо араң, жете турган.

Күн чакчайып чак түш болду. Ысыгы мурункусунан да күчөп мээ

кайнатып турат. Ажардын кубаты кетти, өзөгү карарды. Ысып, тердеп,

тили оозуна батпай калды. Чиркин, жан деген кыйын го, кантсин!Шордуу

үстүндөгү чапанын чечип, алтыганага жаап, бетине калканчык кылды.

«Өлөт деген ушул экен» – деп, буркурап ыйлап олтура кетти. Көптоктоп

тура албады, чырым этип уйкуга кетти...

VI

Майдын кечки салкын жели сокту. Кошоктошуп көктө жүргөн ак

булуттар каалгып учат. Жел аларды көрүнбөгөн сүйкүмдүү колу менен

түртүп учуруп, Тянь-Шандын көк тирешкен аскаларына айдап барып

токтотот. Кээде булуттардын үзүлгөн бөлүндүсү, күндүн үлпүлдөпбатып

бара жаткан көзүн каптап, Какшаалдын элсиз, мейкин талаасындагы

нерселердин баарын да кара күүгүм, ала көлөкө тарттырат.



Талаа тынч... Булуттардын көлөкөсү Ажар жаткан алтыгананын

үстүнө түшүп, улакча ойноду. Коң,ур жел да Ажарды кытыгылады, эр-

келетти, ойготту.

Ажар кыбырап ордунан туруп, жолуна түштү. Каш карарып, ымырт

жабылды. Түн кирди. Бирок сулуу ай муң,айып, алтын бууга боёлуп,

чыгыш жактан көтөрүлдү. Аппак нур шооласы менен түндүн мээримсиз

караң,гылыгын алда кайда кубалап, кең, талааны кубантты. Талаа даый-

лап сооронгон жаш баладай жылмайып, койнун ачып, кучагын жайып,

Ажарга жол берди.

Ажар бир аз жол жүрүп келе бергенде, арт жагынан көп нерсенин со-

зултуп улуганы, үргөнү угулду. Ал Ажарга жакындай баштады. Ажардын

жүрөгү опколжуп дүпүлдөп алып учуп, оюна ар түрдүү коркуусезимдери

келди.

Бир мезгилде Ажардын айланасына карышкырлар толуп кетти. Баары

да ач, кабыргалары саналып, кынжыйып, эң, эле арык, тилдерин салышып,

кың,шылашып, Ажарды камап алышты.

Ажар коркту. Ыйлап жиберди... Жан деген кыйын го, жанын корголоп

жерден тырмалап таш алып, туш-тушуна ыргытты. Качты. Жүгүрдү...

Колу-буту ташка тийди. Айрылды. Кызыл ала болду. Шордуу ага кара-

бай жаш денесинин алып учкан кызуулугуна берилип, жүгүрүп олтурду.

Бирок илешкен жоо калучубу? Ажарды бура бастырбады, кутказбады.

Тийип качып, алды-артын тороп, бир алтыганага камады.

Ажар жан талашып, жанын сыйпалап, жанынан жарты боо ширең,ке

тапты. Оттон карышкыр качат деген бала кезиндеги энесинен уккан

сөз оюна түштү. Ширең,кенин бирөөнү тартып жиберди. Тегеректеп

алгандар жалындуу отту көрүп, азыраак алыстады. Ширең,ке өчтү...

Карышкырлар кайта качырышты. Айтор, эстен танган Ажар карыш-

кырлар жакындап кирип келген сайын, ширең,ке тартып жатып, көбүн

жерге чачып, ширең,кесинин аягына чыгып болду. Жалгыз гана бир тал

ширең,кеси калды.

– Шамдай жанган жаш жаным, ушул ширең,ке өчкөндө, сен да кошо

өчөт экенсиң,, мына эми өчөм, карышкырга жем болом... – деди Ажар.

Ажар бирөө айткандай, жанындагы алтыганага өрт койду. Алты ай

жазы менен жаан көрбөй, күнгө куурап, араң, турган алтыганаширең, ке

жакындаганда эле дүркүрөп асманга чыкты. Оттун жалындуу кызгылт

ак шооласы учуп алып ыраак кетти. Айланасындагы нерселерди койнуна

алып, апайкын кылып бадырайтып, Ажарга көрсөттү.

Карышкырлар жоголуп калышты, кеткендей, качкандай болушту.

Ажардын биртике акыл-эси кирейин деди. Анын медери, жөлөгү жалгыз

ал от. Андан чыккысы, кеткиси келбейт. Бардык үмүтү, тилеги, күнкөрүү,

өмүр сүрүү – ошол отто. Ошого байланышкан. От өчсө, от менен бирге

Ажар да өчмөк.

От бастап, өчүүгө айланды. Кайтып алыстан карышкырлар улушту,

жакындашты. Ажардын алды-артын тороп, айлантып курчап алышты.

Ажар чындап эми жанынан үмүт үздү. Таянган жалгыз отунан ажыра-

рын, жоосунун колуна түшөрүн, райымсыз жырткычтарга жем болорун

билди, көң,үлү караң,гыланды. Акылы, алы кетти. Ээси ооду. Көзүнөжер,

чөптөр, тоо-таш – баары да жоо болуп көрүндү. Арбайып-тарбайып,

оозун ачып, жакындап келе жаткан сыяктанат. Ага айла кылмакчы,

каршы турмакчы болду. Колу менен чоктуу күлдү шилеп, жан жагына

чачты. Карышкырлар болбоду, кың,шылашып туш-тушунан качырышты.

– Мына эми, мен силердики, алгыла! – деди Ажар. Башка сөз айтууга

кубаты келбеди. Жыгылып кетти...

Үстүнө карышкырлар үймөлөктөшүп калды. Жемди талашты, ырыл-

дашты, ары-бери сүйрөштү. Чырылдаган Ажардын аянычтуу үнү гана

угулду...

Асмандагы көп жылдыздар Ажарды аяшты, кызганышты, сулуу ай да

муң,айып, Ажарга актык нурун берип, кош айтышты.

Кош боорум! Сага окшоп, өз боштондук, өз тең,дигин талашып,кулдук-

тан кутулууну самаган эчен миң,деген, ага-туугандарың, ,эже-сиң,дилериң,

канкор падышанын куугуну, сүргүнү астында тепселишти, көбүмаксаты-

на жете алышпай, арманда кетти. Кыргыздын далай кыздары, балдары

жер-суусунан, эли-журтунан, ата-энесинен ажырашып, кан какшады...Сен

ошолордун бирөөсүсүң, . Сен көздөгөн тилегиң,е жете албастан,азаттык,

тең,дик жолунда, ээн жер, элсиз чөлдө арманда кеттиң,...

Кош, боорум Ажар!

__