[jemile]

Кан таламай


Оюнчулардын саны 2—6 киши.

Оюн өткөрүлүүчү жер: аянтча, бөлмө.

Оюнда колдонуучу буюмдар: чүкөлөр.

Оюнга даярдануу. Оюнчулар тегерек болуп уй мүйүз тарта отурушкандан кийин шарты жана кезеги жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны. Көзектеги оюнчу, оюнчулардын алдына бардык чүкөлөрдү чачып таштайт. Жылтырак түстүү болгон чүкөлөрдүн бирөөсү «кан» болот. Эгерде чүкөлөрдү көзектеги оюнчу чачып таштагандан кийин «кан» «таа» болуп түшсө, бардык оюнчулар «кан таламай» деп кыйкырып чүкөлөрдү талай башташат. Жердеги чүкөлөр таланып бүткөндөн кийин, эгерде кан кайсы оюнчунун колунда ошол оюнчу аларды дагы чачып таштайт. Эгерде «кач» «таа» болбой, «айкүр» «бөк», «чик» же оңкосуна гүшсе, оюнчулар «тикти» — чик» «бектү» — «бөк» түшкөн чүкөлөр менен чертишет. Үч чүкөнү утуп алгандан кийин «канды» чертип алса дагы болот, бул жолу дагы «кан» башка чүкөлөрдүн тегерегинде турса, чертип алууга болбосо дагы эки жолу башка чүкөлөрдү чертип «канга» жол ачыш аны утса болот.

Утуп алган чүкөлөрдү (3 же 5) черткен колунда чогултат, аларды «канды» утуп алгандан кийин гана бош колуна өткөрсө болот, андан кийин дагы утуп алган чүкөлөрдү бир колунан экинчи колуна үчтөн өткөрүүгө болот.

Чертилип урулган чүкөнү (кийикти) гана утуп алса болот, Чертилген чүкө (ок) ордунда калат. «Кан» менен чертип утууга болбойт, «канды» чертсе болот. Көп чүкөлөрдү чертип утуп алган оюнчу жеңет. Эгерде бир канча оюнчулардын уткан чүкөлөрү бирдей болсо, «канды» утуп алган оюнчу артыкчылыкка ээ болот.

Оюндун эрежеси. Оюн кайрадан башталгыча, утулган оюнчу утуп алган чүкөлөрүн бардыгын коёт. Уткан оюнчу, утулган оюнчу канча чүкө койсо, ал дагы ошончону коёт, калгандарын өзүндө калтырат,«Кан» менен бир чүкөнү (кандын досу) коюлат. Эгерде «кан» уткан оюнчуда болбой, утулган оюнчуда болсо, утулган оюнчу оюн кайрадан башталганда бир чүкө кем коюп, оюнду биринчи чертип баштайт. Оюн кайрадан башталганда «канды» таламайдан башталат.

Оюндун педагогикалык мааниси. Кол менен кыймылдарды так аткарууга аралыкты, ашыктарды туура чамалоого, бир бирин урматтоого, максатка жетүүгө аракеттенүүгө үйрөтөт. Чүкөлөрдү көп кылып чогултуп алып, баары бирдей чүкө кылып, ортого хан деп кызыл түскө боёлгон чоң чүкө чыгарылат. Чүкөнү калчаганда кан таа туруп калса, анда таламай башталат, эгер алчы турса 3 жолу өкчөлөт. Кайра эле таа турса таламай, бөк же чик түшсө ойной бермей.

Чүкөнү чачкан адамдан башка адам өкчөйт. Өзү кол тийгизсе жыдып калат.



Ойноюн деген балдар бары бирден чүкө тандап, анын баарын калчашат. Кимдики турса ошол биринчи баштачу, улам чик же бөк түшүп кала бергендердики артта ойночу.

Чүкө чачылып, окшош-окшошу менен атылат. Мисалы, бөк менен бөк, чик менен чик, канды гана атканга болбойт, аны эң аягында гана атат. Чик менен атып жатып башкасына тийип калса анда жарабайт, жыдып, кийинки оюнчу улантат. Чүкө түгөнүп, баарын утуп алгандан кийин, кайра баштаарда кан кимде болсо канга бир чүкөнү ашык кошуп кан жолдош деп, калган чүкөлөрүн санап айтканда, ошончодон чүкө кошкон, кан кимде болсо ошол оюнду баштаган.

Ким утса бирөөгө чүкөнүн баары топтолот да, ошол адам жеңген болот. Башында шарт коет ким жеңилсе ырдайт, же малак берет, же күлдүргөн, же жомок айткан.

[jemile]

Каным дат

Оюнчулардын саны 6—10 киши.

Оюн аянтчада, бөлмөдө өткөрүлөт.

Оюнда чүкө колдонулат.

Оюнга даярдануу. Оюнчулар тегерек болуп отурушуп, оюндун шарты жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны. Оюнчулар чүкө өкчөшет. Чүкөнү айкүрргө калчаган оюнчу «кан» болот, «таага» тургузганы «увазир» ал эми «чик» «ууру».

«Увазир», «уурунун» колунан кармап, «канга» алып буратканда, «ууру» каршылык кылат, Анда ачуусу келген «увазир», «канга» «О каным, бул ууру», сиздин аттарыңызды уурдайын деп жатканда кармап алдым, буга катуу жаза бериш керек» деп даттанат, ачуусу келген «кан» ууруну ырдап же бийлеп берсин деп жазалайт. «Ууру» «кандын», каалоосун аткарып бергенден кийин оюн кайрадан башталат. Оюн каалаган убакытка чейин уланат.

Оюндун башка түрү. Падыша ууру туттум. Бул оюн «Каным, дат оюну сыяктуу болуп өтөт. Оюн «падышам», «ууру» туттум деп башталат.

Оюндун эрежеси. «Кандын» буйругун аткарбай коюуга, себепсиз чурулдоого болбойт.

Оюнга методикалык көрсөтмө. Оюнду кечки убакытта өткөрсө болот.

Оюндун педагогикалык мааниси. Чындыкка, тартипти сактоого, бир бирин урматтоого үйрөтөт.

[jemile]

Качма топ


Балдар оюну. Балдар эки топко бөлүнүшүп таяк кармашып, кайсы топтун өкүлү анын эң учун кармаса, оюнду баштап, топту чабуу укугун алат. Топ тоскон тараптагылардын бирөө оюнчуларга топ салып берип турат. Калгандары топту тосуп, белгиленген чеке (30-50м) чуркап бара жаткан балдарды топ менен урушат. Чабылган топту жерге түшүрбөй тосуп же качып бара жаткан балдарды урганда тийгизсе, алар тарап оюнду жеңген болот.Эгер өнөктөштөрдүн бары топту бирден чаап бүтүп, эң акырында калган бала топту үч жолу удаа чапканга чейин аркы чекке барып кайткан бала жок болсо, ал тарап утулган болот. Оюнчулардын кезеги алмашылып, экинчи тарап топ чабууга келет.

[jemile]

Келин жарыш, кыз жарыш


Кыргыз эли байыртадан эле мал жандуу эл. Айрыкча жылкы өстүрүүнү жакшы көрүшөт. Анткени, жылкы кыш күндөрү көбүнчө талаадан кар тээп оттойт, колго анчалык карабайт. Минсе каалаган жерине өз убагында жеткирет, ишеничтүү унаасы болот. Ошондуктан, кыргыз эли бүгүнкү күндө да «ат адамдын канаты» дешип жорго, таскактуу аттарды жогору баалашат. Аны өстүрүүгө көп көңүл бөлүшөт. Дүйнөгө белгилүү болгон кымыз да жылкынын сүтүнөн ачытылат. Ошону менен эле катар байыртадан эле кыргыздардын жашы да, карысы да, уулу да, кызы да аттын кулагы менен тең ойноп, ойноктото бастырып, ат үстүндө ар түрдүү оюндарды ойношкон, көңүл ачышкан. «Келин жарыш, кыз жарыш » оюну да ат үстүндө ойнолуучу оюндардын бири. Ал азыр да элдик майрамдарда, ар кандай салтанаттарда өткөрүлүүдө.

Оюн тегиз, ташы жок кенен талаада ойнолот. Оюнга 13 жаштан 23 жашка чейинки 5-6 кыз-келин жасалгаланган ат жабдык токулуп, үртүктөлгөн күлүк аттарга алчыланта минип катышат. Улуттук кийимдерин кийишет. Алардан тышкары оюнду уюштуруучу, ат айдоочу кишилер бул оюндун өтүшүнө көмөктөшүшөт. Оюнду уюштуруучу күлүктөрдү, оюнга катышуучу кыз-келиндердин кийимдеринин ат үстүндө кийүүгө жарактуу экендигин, ат жабдыктарынын ылайыктуулугун кароодон өткөрт. Кыздар тебетей киет. Келиндер жоолук салынат. Күлүк аттарды жарыштырууну баштоочу жерди, мараны белгилейт. Ат айдоочу болсо күлүк аттарды чабууну баштоочу жерге шаан-шөкөт менен шаракташкан кыз-келиндерди баштап барып, катарга тизет да чабууга белги берет. Оюнду уюштуруучу марада күлүктөрдүн келишин күтүп турат. Ат чабууну баштоочу жер менен маранын аралыгы 1 километрден ашык болот.

[jemile]

Кок бору

Кыргыз элинин ат үстүндө ойнолуучу спорт оюндарынын бири. «Манас» эпосундагы:

Бөлүнүп ордо, чын мөрөй,
Атпай турган жер бекен?
Жатпай оюн, көк бөрү
Тартпай турган жер бекен? - деген саптар көк бөрүңүң байыркы оюндардан экендигин баяндайт.

Көк бөрү тегиз жерде ойнолот. Оюнга 10-15 жаштагы уул балдар кунан минип катышат. Оюнчулардын саны чектелбейт. Оюнчулар өздөрүнөн оюнга калыс шайлашат. Калыста эчкинин чылгый териси болот. Ал «Көк бөрү» деп аталат. Деги эле «Көк бөү» деген терминдин келип чыгышы, илгерки күчкө толуп турган жигиттер кадимки эле бөрүнү (карышкырды) чаап алып, талашып- тартышып ойношкондугу менен байланышкан. Азыркы мезгилде бул оюн шартка ылайыкташтырылып, кыйла маданиятташтырылган. Эгер көк бөрүгө 17 жаштанөткөн карылуу жигиттер катышса, башы кесилген улак (көбүнчө серке), айрым учурда торпок да тартылат. Көк бөрү тартылуучу жер, мара белгиленет. Калыс оюнчуларды шамдагайлыгына, чабендестигине жараша барабар санда эки жаатка бөлөт. Ал атчан келип, колундагы көк бөрүнү оюнчулардын ортосуна таштайт. Оюнчулар ат менен жоолошуп келип, алардын ичинен мыкты чабендеси көк бөрүнү эңип алып качып жөнөйт. Ал көк бөрүнү ыңгайы келсе өнөктөштөрүнө берүүгө, аягында марага таштоого, ал эми атандаштары көк бөрүнү андан жулуп алып, өздөрү марага таштоого аракеттенишет.

Оюндун жүрүшүндө кайсы жаат көк бөрүнү марага таштаса, ошол жаатка бир упай берилет. Калыс, упайларды каттап турат. Оюндун акырында упайлар эсептелет. Кайсыл жаат көп упайга ээ болсо, ошол жаат, оюнда утут. Бул оюн «Улак тартыш» деп да аталат.

[jemile]

Кулатуу


Кулатуу деген эмне?
Аталган спорт түрү аскер өнөрүнө кирет. Кулатууда куралсыз аскер Кулатуунун согуш образдарынын анатомиялык куралдары менен куралданган. Кулатуу кыргыздын кол менен салгылашуу боюнча «Мушташ» эрежесинин багыттарынын бири болуп саналат.

Кыргыздын кол менен салгылашуу мектептерине «Эр сайыш», «Оодарыш», «Күрөш», «Кулатуу», «Камбартеп», «Тай тебиш» «Коен тебиш» жана башкалар кирет.

Келип чыгышы жана ыкмалар
Кулатуу «Ажыдаардын» мектеби болуп саналат. «Ажыдаар кулатуу» найзалар, союлдар жана канжарлар менен куралданган Канаттуу Жыланды элестетет. «Ажыдаардын» түзүлүшү Канжар кол, Найзакер, Союлчу, Куш, Жаачы жана Жылан стилдерин үйрөнүүдөн жыйынтык катары келип чыгат. Анын бардык эрежелери Турусбеков Темир тарабынан 1984-жылы иштелип чыккан.

Кулатууда эки-экиден аткарылчу көнүгүүлөрдүн төрт калыбы иштелип чыккан. Атап айтсак, «Жекеме-жеке», «Жалгыз экиге каршы», «Жалгыз үчкө каршы» жана «Жалгыз төрткө каршы». Ар бир аталган көнүгүүлөрдүн калыбында көнүгүүлөрдүн төрт түрү пайдаланылат, алар — «Чабуул», «Коргонуу», «Каршы чабуул» жана «Каршы коргонуу». Иштелип чыккан калыптар жана түрлөр көнүгүүлөрдүн мазмундарына туура келет.

Спортто коргоо жана чабуул стратегиялары үйрөтүлөт. Коргоо стратегиясына коргонуу жана каршы чабуул ыкмалары, чабуул стратегиясына чабуул жана каршы коргонуу ыкмалары кирет.

Кулатуу негизи төрт версияга бөлүнөт.
Түртүшүү - калың элдин катмарына таандык жана ыңгайлуу. Себеп дегенде адамдын ден соолугуна зыян тийгизбейт, болгону түртүп кулатып упай топтолот.
Таймаш — Мында жалаң гана бут менен тээп, күрөш ыкмаларын колдонот.
Мушташуу — Бут менен да кол менен да иштеп, күрөшүп, оорутуу, муунтуу ыкмалары колдонулат.
Эр таймаш — Панкратиондун бир түрү. Кемано кийилбейт, эркин таймаш болот. Бирок, бул түрү көбүрөөк чеберлерге мүнөздүү.

[jemile]

Кур оюн


Чогулган балдар-кыздар эки жаатка бөлүнүшөт. Бир жаат көк чөптүн үстүнө чапандарын салып жатышат, үстүнө дагы чапан-чупандарды жамынышат. Бир жигит жерде жаткандарды бийлейт, бир арканды алат. Ал аркандын бир учун жаткандар кармашат, бир учун тиги жигит кармайт. Экинчи жааттын оюнчулары жоолуктарды түйүп алып, жаткандарды чабыш керек болот. Бийлеп турган жигит жаткандарды чаптырбаш керек. Арканды кармап турган жигит чаап жаткандардын бирөөсүн тээп калса, анда тиги тарап жеңилип калат. Эми жеңилип калган тарап жерге жатат да, жердегилер туруп тигилерди кайра чабат.

[jemile]

Кыйык атуу

Оюнчулардын саны 2—5 киши.

Оюн аянтчада, талаада, стадиондо өткөрүлөт.

Оюнда жаа, жаанын октору, жип колдонулат.

Оюнга даярдануу. Кыйык илингенден кийин, жаа атчу аралык белгиленет. Андан кийин оюнчулар оюндун шарты жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны. Оюнчулар кезектери келгенде, бирден жаа менен кыйыкка атышып тийгизүүгө аракеттенишет. Оюк, оюнчулар каалаган убакытка чейин уланат. Көп жолу жаа атып кайыкка тийгизген оюнчу, оюндун жеңүүчүсү болот.

Оюндун эрежеси. Бир бирине тоскоолдук кылууга, кыйыкка жакын турууга болбойт.

Оюнга методикалык көрсөтмө. Оюн эл жок жерде өткөрүлүшү керек.

Оюндун педагогикалык мааниси. Оюнда күч тарбияланат, жаа атууну, кол менен кыймылдарды так аткарууга, мергенчиликке үйрөтөт.

[jemile]

Кыл аркан салмай


Оюнчулардын саны: 2—5 киши.

Оюн аянтчада өткөрүлөт.

Оюнда чүкөлөр колдонулат.


Оюнга даярдануу. Оюнчулар кыл аркан салуу үчүн дарактын бутагын, казыкты, ташты тандашып алышкандан кийин, аркандын илмек жагын чыканакка ороп, бош жагын учун кармашып, оюндун шарты жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны. Оюнчулар кезектери келгенде, бирден аркандын чыканакта оролгон жагын бир колу менен кармап, бир канча жолу кыймылдаткандан кийин, шилтешип, бутакты көздөй ыргытышат. Аркан илмеги бутакка илингенден кийин, экинчи учун тартышат. Оюн, оюнчулар каалаган убакытка чейин уланат. Арканды көп жолу ыргытып бутакка илген оюнчу, оюндун жеңүүчүсү болот.

Оюндун башка түрлөрү. Жөө баратып аркан салмай, жүгүрүп баратып аркан салмай, атта баратып аркан салмай.

Оюндун эрежеси. Бир бирине жакын турууга, тоскоолдук кылууга болбойт.

Оюндун педагогикалык мааниси. Оюнда күч тарбияланат, колдор менен кыймылдарды так аткарууга, аралыкты туура чамалоого үйрөтөт.

[jemile]

Мангел менен уруу


Оюнчулардын саны 2—4 киши.

Оюн талаада өткөрүлөт.

Оюнда колдонуучу аспаптар. Орок, аркан.

Оюнга даярдануу. Оюнчулар бирден чыбыктарды тикесинен коюшуп андан 10—15 м. аралыкка барышып бир катар болуп турушуп, оюндун шарты жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны. Оюнчулар кезектери келгенде, бирден мангелдерин ыргытышып, чыбыкты жыга коюуга аракеттенишет. Оюн, оюнчулар каалаган убакытка чейин уланат. Мангелди ыргытып, чыбыкты жыккан оюнчу, оюндун жеңүүчүсү болот.

Оюндун эрежеси. Бир бирине жакын турууга, тоскоолдук кылууга, чыбыктардын жанында турууга болбойт.

Оюндун педагогикалык мааниси. Оюнда күч тарбияланат, кол менен кыймылдарды так аткарууга, аралыкты туура чамалап аныктоого үйрөтөт.

[jemile]

Найза атмай


Оюнчулардын саны 2—5 киши.

Оюн талаада өткөрүлөт,

Оюнда жыгачтан жасалган найзалар колдонулат.

Оюнга даярдануу: Узундугу 15—20 м., ээни2—3 м. келген өткөөл (коридор) жана өткөөлдүн акырына сызык сызылат. Андан кийин оюнчулар оюндун шарты жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны: Оюнчулар кезектери келгенде, бирден колдоруна найзаларын алышып, өткөөлдө бир аз күүлөнүп жүгүрүшкөндөн кийин, туурасынан сызылган сызыкты тепсебей туруп «найзаларын» алыстыкка ыргытышат. Оюн, оюнчулар каалаган убакытка чейин уланышы мүмкүн. «Найзаны алыстыкка ыргыткан оюнчу, оюндун жеңүүчүсү болот.

Оюндун башка түрү. Бакан ыргытмай, уук ыргыт* май, күрөк ыргытмай, илип ыргытмай.

Оюндун эрежеси. Бир бирине жакын турууга, тоскоолдук кылууга, талаада турууга болбойт.

Оюндун педагогикалык мааниси. Оюнда күч, ийилчээктикке тарбияланат, ыргытуунун ыкмаларын үйрөтөт.

[jemile]

Опол


Оюнчулардын саны 2—4 киши.

Оюн өткөрүлүүчү жер: аянтча.

Оюнда чүкөлөр колдонулат.

Оюнга даярдануу. Аянты 1 метрдей келген төрт бурч сызылат, анын ортосунан түз сызык өткөрүлөт, ал сызыктын ортосуна бир чүкө тикесинен (опол) коюлат. Андан кийин ар бир оюндун катышуучусуна 5тен чүкөнү «оңолдук» эки жагына катарынан тизилет. Төрт бурчтун эки жагына, 4—5 м. аралыкка, чүкө ыргытуу сызыктар сызылгандан кийик, оюндун шарты жана кезеги жөнүндө макулдашат.

Оюндун баяны. Оюнчулар кезектери келгенде, бирден сызыкта турушуп «казынадагы» чүкөлөрдү төрт бурчтан уруп чыгарууга аракеттенишет. Эгерде оюнчулардын бирөөсү «казынадан» бир же бирден көп чүкөнү уруп чыгарса, ал оюнду дагы улантат. Эгерде ыргытылган абалак төрт бурчтун ичинде калса, ал оюнчу абалак менен чертип, жаңылгыча чүкөлөрдү төрт бурчтан чыгарса болот. Эгерде оюнчулардын бирөөсү тикесинен коюлган «опол» чүкөнү төрт бурчтан уруп чыгарса, ал Оюнчу «казынадагы» чү« келөрдүн бардыгын утуп алат. Андан кийин оюн кайрадан башталат, Оюн каалаган убакытка чейин уланат. Чүкөнү көп уткан оюнчу жеңет.

Оюндун эрежеси. Бир бирине тоскоолдук кылууга, чүкөлөргө тийүүгө, оюндун кезегин бузууга болбойт.

Оюнга методикалык көрсөтмө. Оюн өткөрүлүүчү жер тегиз, ыңгайлуу болушу керек. Оюнчулардын саны көп болсо, аларды топторго бөлүп өткөрсө болот.

Оюндун педагогикалык мааниси. Күч тарбияланат, кыймылдарды так аткарууга, бир бирин урматтоого үйрөтөт.

[jemile]

Орто топ

Оюнчулардын саны 4—10 киши.

Оюн өткөрүлүүчү жер: аянтча, спорттук бөлмө.

Оюнда колдонуучу аспап. Топ.

Оюнга даярдануу. Оюнчулар эки жаатка бөлүнүшөт. Бир тараптын оюнчулары катарга тизилип турушат, экинчи тараптагылар биринчи тараптын эки жагында, алардан 5—10 м. аралык алыстыкка тизилишкенден кийин, оюндун шарты жана кезеги жөнундө макулдашылат.

Оюндун баяны. Эки жакта турган оюнчулар, ортодогуларды топ менен уруп алууга аракеттенишет. Ортодогу оюнчулар, белгиленген аянтчадан чыкпа тан, ыргытылган топту өздөрүнө тийгизбей качууга тийиш. Эгерде ортодогулардын бирөөсүнө ыргытылган топ тийсе, ал оюнчу жыдып оюндун бүтүшүн күтөт. Ортодогулар калбай калгыча оюн улана берет. Андан кийин эки тарап ордулары менен алмашышып, оюнду кайрадан башташат. Оюн каалаган убакытка чейин уланат. Аз убакытта атаандаштарын топ менен уруп жыдыйкей кылган оюнчулардын жааты жеңет.

Оюндун эрежеси. Белгиленген аянтчадан качып чыгууга, жыдыган оюнчуга, кайрадан оюнга кирүүгө, сыртта турган оюнчуларга, белгиленген аралыкты кыскартууга болбойт.

Оюндун педагогикалык мааниси. Оюнда күч, шамдагайлык тарбияланат, ыргытуунун ыкмаларын үйрөтөт.

[jemile]

Селкинчек

Айылдын четине, же ардактуу жерге арканды эки жанаша жыгачка же кыйгач өскөн дарактын бутагына байлоо менен курулган. Бак-дараксыз жерде селкинчектин ордуна алты бакан тебилген. Селкинчек көңүл ачуу үчүн салынган, ыр, бий, же шайыр сөздөр менен коштолгон. Селкинчек жаш өспүрүмдөрдү шамдагайлыкка, шайырдыкка көнүктүрүп, денесинин чымыр болушуна өбөлгө түзгөн.

[jemile]

Созмо атуу


Оюнчулардын саны: 4—6 киши.

Оюн талаада өткөрүлөт.

Оюнда чакан таштар колдонулат.


Оюнга даярдануу. Оюнчулар экиден болушуп, оюндун шарты жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны. Оюнчулар кезектери менен таш ыргытуучу жерге чыгышып, бири ыргыткан ташты, кичиси ыргытылган ташка, таш атышып тийгизүүгө аракеттенишет. Андан кийин ролдору менен алмашышат. Оюн, оюнчулар каалаган убакытка чейин уланат. Көп жолу ыргытылган ташка, таш атып тийгнзген оюнчу, оюндун жеңүүчүсү болот.

Оюндун башка түрлөрү. Ыргытылган ташка, таяк ыргытып тийгизүү, ыргытылган таякка, таш ыргытып тийгизүү, ыргытылган таякка, таяк ыргытып тийгизүү, ыргытылган тебетейге, тебетей ыргытып тийгизүү.

Оюндун эрежеси. Бир бирине жакындоого, турууга, тоскоолдук кылууга, таш ыргытылган жакта жүрүүгө, ташты төмөн ыктытууга болбойт.

Оюндун педагогикалык мааниси. Оюнда күч тарбияланат, мээлөөгө, кыймылдарды так аткарууга үйрөтөт.

[jemile]

Сөөк сындырмай

Оюнчулардын саны 1—3 киши.

Оюн аянтчада, бөлмөдө өткөрүлөт.

Оюнда сөөктөр колдонулат.

Оюнга даярдануу. Оюнчулар колдоруна бирдей сөөктөрдү алышып, оюндун шарты жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны. Оюнчулар кезектери келгенде, бирден сөөктөрдү макулдашышкан ыкма менен сындырууга аракеттенишет. Сөөктү бат сындырган оюнчу, оюндун жеңүүчүсү болот.


Оюндун башка түрү: Жыгач сындырмай.

Оюндун эрежеси. Бир бирине жакын турууга, тоскоолдук кылууга, башка буюмдарды колдонууга болбойт.

Оюнга методикалык көрсөтмө. Сөөктөр бирдей болушу шарт. Сөөктөрдү бир бирине уруп, алакандын асты менен уруп, тизе жана ич менен, манжалардын ортосуна киргизип, бурап сындырса болот.

Оюндун педагогикалык мааниси. Оюнда күчкө толот.

[jemile]

Таламай


Бир топ бала чогулуп алып бир чүкөнү, же бир саканы кан деп коёт. Ал канга кошуп көп чүкөнү калчашат. Ал чүкөнү калчаган бала эки бүгө, эки чиге, эки таа, эки алчы болсо бирин-бирине атып ала берет. Ал бала атып жатып тийгизе албай же башка чүкөлөргө тийгизип койсо жыдып калат. Жана калчаган бала дагы ошондой тартип менен ала берет. Баякы атып жаткан балдар канча чүкө атса дагы өзүмдүк кылып ала беришет. Кан атып алганы байып калгандай болуп турат. Кайсы бир бала жалгыз чүкөнү да атып ала албай тура берет. Эгерде кан алчы түшсө, алчы менен атып алат, таа түшсө таа менен, бүгө түшсө бүгө менен, чиге түшсө чиге менен атып ала берет. Канды кандай учурда атып алса да боло берет. Чүкө атып олтуруп баардыгы бүткөндөн кийин ар бир бала чүкөлөрүн санап көрүп, эң аз чүкө алып калган баланын чүкөсүнө өлчөп салып калчашат. Анда канды атып алган бала канды жолдошу менен чүкөнүн санатынан башка кылып салат. Калчашаарда анда такыр чүкө албай калган бала оюнга кирбей гана томсоруп олтура берет. Берки чүкө алган балдар калчашып жатканда кан таа түшүп калса, сак болуп турган балдар жалпы эле чачылып жаткан чүкөнү талап киришет. Анда кай бирлери көбүн талап алып коёт. Баякы чүкөнү көп атып алган дагы көп талап алып байып калат. Кээ бир балдар ошол кан талашмайда дагы жакшы талап ала албай куру калат.

Ошентип баякы көп чүкөнүн барын кайсы бала алса, ошол бала уткан болуп эсептелип, берки балдардан кош камчы, төө матек окшогон сайган байгесин балдардан алып көтөрүлүп калат. Кандын алчы, бүгө, чиге түшкөнү жай оюн болуп атып ойноло берет. Анда канды атып алган бала кан­ды жолдошу менен чүкөнүн сапатынан башка таа түшүп калганда гана талашакей болуп, балдарды тытыштырып салат. Кандын таа түшкөнү жаңылганы деп билинет.

[jemile]

Ташты баштан ары ыргытып уяга тушурмой

Оюнчулардын саны 3—5 киши.

Оюн аянтчада, талаада өткөрүлөт.

Оюнда таштар колдонулат.

Оюнга даярдануу. Бир биринен 4—5 метрдей аралыкта эки тегерек сызылат, андан кийин оюнчулар, колдоруна таштарын алышып оюндун шарты жана кезеги жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны. Оюнчулар кезектери келгенде, бир тегеректе колдоруна таштарын алышып, экинчи тегерекке арты менен турушуп, таштарын баштан ары артка ыргытышып, экинчи тегерекке (уяга) түшүрүүгө аракеттенишет. Оюн, оюнчулар каалаган убакытка чейин уланат. Көп жолу ташты баштан ары артка ыргытып уяга түшүргөн оюнчу, оюндун жеңүүчүсү болот.

Оюндун башка түрү. Ташты баштан ары артка кол менен алыстыкка ыргытуу, ташты эки колдоп алыстыкка ыргытуу.

Оюндун эрежеси. Тегерекке жакын турууга, бир бирине тоскоолдук кылууга, ташты уядан башка тарапка ыргытууга болбойт.

Оюндун педагогикалык мааниси. Оюнда күч, ийилчектикке тарбияланат.

[jemile]

Ташты бийиктике ыргытуу

Оюнчулардын саны 3—5 киши.

Оюн аянтчада, талаада өткөрүлөт.

Оюнда таштар колдонулат.

Оюнга даярдануу. Бир биринен 4—5 метрдей аралыкта эки тегерек сызылат, андан кийин оюнчулар, колдоруна таштарын алышып оюндун шарты жана кезеги жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны. Оюнчулар кезектери келгенде, бир тегеректе колдоруна таштарын алышып, экинчи тегерекке арты менен турушуп, таштарын баштан ары артка ыргытышып, экинчи тегерекке (уяга) түшүрүүгө аракеттенишет. Оюн, оюнчулар каалаган убакытка чейин уланат. Көп жолу ташты баштан ары артка ыргытып уяга түшүргөн оюнчу, оюндун жеңүүчүсү болот.

Оюндун башка түрү. Ташты баштан ары артка кол менен алыстыкка ыргытуу, ташты эки колдоп алыстыкка ыргытуу.

Оюндун эрежеси. Тегерекке жакын турууга, бир бирине тоскоолдук кылууга, ташты уядан башка тарапка ыргытууга болбойт.

Оюндун педагогикалык мааниси. Оюнда күч, ийилчектикке тарбияланат

[jemile]

Таяк менен тегеректен чуколорду уруп чыгаруу

Оюнчулардын саны 2—5 киши.

Оюн аянтчада өткөрүлөт.

Оюнда таяктар, ашыктар колдонулат.


Оюнга даярдануу. Диаметри 1—2 метрдей тегерек сызылат, тегеректин ортосуна оюнчулар бирден Чүкөлөрүн бир катар кылып тизишет, тегеректен 4—5 м. аралыкка таяк ыргытчу сызык сызылат. Андан кийин оюнчулар, оюндун шарты жана кезеги жөнүндө сүйлөшүп алышат.

Оюндун баяны. Оюнчулар кезектери келгенде, бирден сызыкта турушуп, таяктарын ыргытышып, тегеректин ортосундагы чүкөлөрдү урушуп, тегеректен чыгарууга аракеттенишет. Эгерде көзектеги оюнчу, чүкөнү тегеректен уруп чыгарса, чыгарган чүкөнү утуп алып оюнду, кайрадан жаңылгыча улантат. Эгерде жаңылып калса же таяк ашыктарга тийбесе же чүкөлөр жана ыргытылган таяк тегеректен сырткары чыкпаса, оюндун кезеги көзектеги оюнчуга өтөт. Тегеректеги чүкөлөрдүн бардыгы урулуп чыгарылса, оюнчулар кайрадан бирден чүкөлөрдү чогултушуп, оюнду кайрадан башташат. Оюн, оюнчулар каалаган убакытка чейин уланат. Тегеректен көп чүкөлөрдү уруп чыгарып утуп алган оюнчу, оюндун жеңүүчүсү болот.

Оюндун башка түрлөрү. Таяк менен таякчаларды уруп тегеректен чыгаруу, таш менен таштарды тегеректен уруп чыгаруу, узун камчы менен таштарды тегеректен уруп чыгаруу, узун камчы менен таякчаларды тегеректен уруп чыгаруу.

Оюндун эрежеси. Бир бирине жакындоого, турууга, тоскоолдук кылууга, тегеректе турууга, оюндун шартын бузууга болбойт.

Оюндун педагогикалык мааниси. Оюнда күч, ийилчээктикке тарбияланат, мээлерге, чамалоого, кыймылдарды так аткарууга, ыргытуунун ыкмаларын үйрөтөт.