Суперстан: Eltuzor - Профилди кароо

Өлүмдөн качып кутулгандар
Уралдын сөзүЖанбиргени терең ойго салды. «Балким ажал чын эле жакындап келдиби? Бүгүн өзколум менен уулумду өлтүртөйүн дедиби?» деп санаага батты. Ушул кезденпайдаланып Урал атасына суроо узатты.

- Атаке, сен атыпкелген бул кийик, ажалдан өлгөн эмеспи. Сен кармап келген бул өрдөк, өлүмдүкөргөн эмеспи. Андай болсо бир күнү, бизди да бирөө кубалап, баса калып будалапөлтүрүп кетет эмеспи?

Жанбирге бир саамойлонуп туруп жооп кайтарды.

- Жок уулум,ажалы келген кийикти, жети жерге кирсе да, желпинип тоого учса да, торойтупжыгып өлтүрөм. Кезеги келген өрдөктү, айланып жерди учса да, талпынып айгасызса да, куткарбай кармап өлтүрөм. Бирок,адам пенде уулуна, ажалың деген келе элек, биз жашынган өрөөндү өлүмдүн көзүкөрө элек.

- Атаке, - дедиШулган кепке кошулуп. – А өлүм деген өзү кандай неме?

Жанбирге тереңулутунуп алып узун-сабак кебин баштады.

- Эмесе балдаруккула, көөдөнгө бекем туткула. Оо илгери заманда, жердин үстү эл болгон,өзөн- өзөн суу бойлоп, айыл-айыл эл конгон. Адыр-адыр эл болгон, апай бет жайнапэл толгон. Мына ошондой заманда, аңдыганын койбогон, жан алса жанга тойбогон,ажал деген эр чыккан. Чынында, аны кулак угуп көз көрүп, адамзаты билбеди,канча айла кылса да, ажалга колу тийбеди. Балбан билек эр болсун, баатыр жүрөкшер болсун, өлүмү келди дегенде өзөрүп жерге жыгылчу, топого башы тыгылчу. Былкэтип өйдө тура албай, чакырсаң үнүң уга албай, урсаң колду сезбеген, тепсеңкайра теппеген макулукка айланчу. Бирок, өлүмдү эч ким көрчү эмес, качан келипкетээрин, бир да жан туюп сезчү эмес.

Күндөрдүн биркүнүндө, карарган айсыз түнүндө, жердин үстүн ызгытып, алдынан чыккан жандардычапчып сууга ыргытып деңизден бир желмогуз чыга келди. Нечендеген баатырларалдынан чыгып тап берди, башын жара урам деп аска-зоодон таш терди. Бирок,желмогузуң турган жок, көңүлүн эрге бурган жок. Урсаң дагы сезбеген, башынкылыч кеспеген, анык балээ ал болду. Өлүм болсо сайрандап, калың элдимайкандап, өлтүрүп жатты баарысын, жашын дагы карысын.

Бул апааткачыдабай, түндүгүн түрбөй эл качты, сүйгөнүн таштап эр качты. Бешикте уулун алаалбай, бештеги кызын таба албай, энеден өтүп атасы, атадан өтүп баласы, баладанөтүп апасы, жандалбастап бүт качты. Мына ошондо желмогуз, каарын чындап салдыбейм, карартып туман учуруп, асманда күндү басты бейм. Чыдай албай каарына,тоолор кетти быркырап, суулар күйдү чыркырап, жер үстүн каптап сел болуп,дайралар акты шаркырап.

Жанбийке энеңэкөөбүз, алышып жатып суу менен, боздогон ызы-чуу менен, ар нерсени ырымдап, качыпжүрүп куюндап, араң мында жеткенбиз, өлүмдү алдап таптырбай, араңдан зоргожеңгенбиз.

Андан бери көпөттү, далай кыш, далай жаз өттү. Өлүм бизди таба элек, ажалдын отун жага элек.Бирок, ушуга чейин укканым, өлүмдү жеңген болбоду, адамзаада пендеси андайкүчкө толбоду. Бир гана менин билгеним, желмогуздун жеринде, каар менен заардынэлинде, өлбөстүн суусу бар дешет. Жеңем десең өлүмдү, ошол суудан ал дешет.


Жанбиргенин өлүмтууралуу жомогу эки уулду тең ойго салды. Түн кирип, төртөө төрт бурчкатоголонуп жатканы менен, эч кимиси кирпик ирмеген жок.

Урал баатыр


Башкыр эл дастаны


Илгери өткөнзаманда, киши аягы баспаган, канаттуу учуп өтпөгөн, бир тарабын карасаңталдырып көз жетпеген, жээгинен толкун кетпеген чалкыган деңиз суу баскан, биртарабын карасаң чокусу көктү тиреген, азуусун айга бүлөгөн аркайган бийик тоо басканжер болуптур. Ал жерди мекендеп Жанбирге менен Жанбийке деген абышка-кемпиржашаган экен. Алар үй салып мал жыйбаптыр, жер айдап эгин экпептир. Арстанкармап ат кылып, ителги багып куш кылып, деңизден барып балык жеп, тоого чыгыпкийик жеп аңчылык менен жан багышыптыр.

Кийин-кийин буларэки уулдуу болушту. Улуусунун атын Шулган коюшту, кичүүсүнүн атын Урал коюшту.Бул эки бала кайгы-капасы жок эркин ойноп, ээн өсүштү. Оору-сыркоо дегендибилбей, өлүм-житим дегенди туйбай чоңоюшту. Бул жалганда кайсы бир жандыккаөлүм жете турган болсо, ал да биздин колубуздан болот деп билишти.

Жанбирге менен Жанбийке эркек жырткыч кармап калса өздөрү башын ганажеп, калганын эки уулуна, ителгиси менен минген арстандарына берчү экен.Ургаачысын кармап калса жүрөгүн эле жешчү. Чөп жеген жаныбарга сүлүк коюп,аккан канын тосуп ичишчү. Бирок, кичинекей балдарына баш менен жүрөк жегенди,кан ичкенди катуу тыйышчу.

Ошентипжылдан- жылдан жыл өтүп, айдан-айдан ай өтүп, Шулган он экиге чыкты, Урал онго чыкты.Ошондо алар бири арстан минем деп, бири ийинге шумкар илем деп Жанбиргенинмазасын ала баштады. Атасы: «Айланайын балдарым, кагылайын балдарым! Азуу тишиңчыга элек, каруу күчүң толо элек. Айтканымды уккула, бергенимди жуткула. Арстанминип кийик кууп, ойночу күнүң келе элек. Өрдөккө шумкар агытып, жойлочу күнүңболо элек. Андан көрө жөнгүлө, айтканыма көнгүлө. Жырткычтын башын жебегин,чөйчөктө турган кара кан, андан ичем дебегин» деп тыйды.

Күндөрдүн биркүнүндө Жанбирге менен Жанбийке арстандарын минип, шумкарларын алып аңууламакка чыгып кетишти. Үйдө Шулган менен Урал эле калды. Экөө ойноп отурупбир маалда курсактары ачты. Ошондо Шулгандын эсине чөйчөктөгү кан келди.

- Күнү-түнүтындырбас аңчылык кумар болбосо, чөйчөктөгү кара кан купулга эгер толбосо, атамменен апакем, жай алып жыргап жатпастан, балдарын мыктап бакпастан, тоо аралапсуу кечип, аңчылыкта жүрмөкпү, чиедей болгон балдарын алачыкта ээн таштап,айланып бозуп кетмекпи. Андан көрө ушул кан, мындан бир аз ичели, бекерге өмүрөткөрбөй, бар кызыгын билели, - деди Шулган. Бирок иниси анын айтканына көнгөнжок.

- Алдыма келгенарстаның, канчалык күлүк болсо да, атам айтса тийбеймин, бут артып агаминбеймин. Чөйчөктөгү кара кан, канчалык таттуу болсо да, энем айтса тийбеймин,кылт этип ууртап ичпеймин. Сырын билип болгуча, эрезеге толгуча, аңчылыкка аттанбайм,ителги алып мактанбайм. Өлүм сырын билгиче, кыдырып дүйнө көргүчө, бир жандыккакатылбайм, бир балыкка асылбайм, - деди Урал.

- Өлүмдү айтып некерек, өлтүрчү бизге жете элек. Ажалың бизди таппайт деп, булмекенди миң жылдап, айланып буту баспайт деп, атам айткан эмеспи. Өлүмэгер бар болсо, аны жумшаар экөөбүз, каалаган жанды өлтүрүп, канын татаарэкөөбүз, - деп Шулган инисинин айтканына көнгөн жок. Ошентип ал чөйчөктөгүкандан чоң ууртады. Бирок, кайра атасынан коркуп, инисинен ооз ачпаска убадаалды.

Аңгыча болбойкийик менен илбээсин артынып Жанбийке менен Жанбирге келди. Алгач алар бапырапотуруп тамактанышты.

Андан соңЖанбирге чөйчөктөгү кандан ичмек болду. Бирок анын бөксөрүп калганын көрүп, экиуулунан такып сурады. Уралды канча такыса да айткан жок. А Шулган коркконунанкүнөөсүн мойнуна алып жиберди. Атасы ачууланып талдан таяк кыйып алып урмакболду. Ошондо Урал чыдабай кетип атасынын колун ороло кучактады.

- Ай атакетокточу, жамандык жанга кошпочу. Колуңдагы таякка, көз салып көрчү атаке. Кечээал дагы солкулдаган тал болчу, кулпуруп өсүп турганда, айланасы шаң болчу.Көкөлөй учкан куш келип, кубулжуп сайрап отурчу, бал жыйнаган аарылар, ширесиншимип чогултчу. Тамырдан алып азыгын, кубатын күндөн жыйначу, жалбырагынжайнатып, көлөкө кылып сыйлачу. Эми сиз аны кыйдыңыз, өлтүрүп күнүн тыйдыңыз,ура берип агамды, кайгынын баарын жыйдыңыз. Эстесеңиз атаке, өлүм келбейт дегенбиз,адашып калган бизден деп, табалбайт эми дегенсиз. Бирок минтип тал кыйып, аңуулап өмүр жан кыйып, өлүмдү кайра өзүбүз азгырып аткан жокпузбу, мен мындалап кыйкырып,чакырып аткан жокпузбу?

Жанбирге аны угуп Шулганды урганын токтотту.

Мастандын диско-клубу

Ошону менен бир канча күн ойго батып, санааркап жүрө берди. Улам баягы китепти ачып барактап койот. Караганда эмне, же окуганды билбесе, же сүрөттөрдү сыйкырлап жибере албаса. Ооба, ал сүрөттөрдү сыйкырлап сүйлөткөндү да билчү эмес. Мындайды илгери-илгери бир сыйкырчы чал билчү. Ошол үйрөтөйүн дегенде жалкоолонуп барбай койгон. Кап ошондо үйрөнүп алганда эмне...

Айла жок, китеп окуй алган бирөөнү табыш керек. Бирок, кептин баары ушунда... Буга окшогон мастан кемпирлер, желмогуздар, жез тумшуктар, ал тургай сыйкырчылар бүт бойдон окуганды билчү эмес. Алар убагында «Бизге окуунун кереги эмне? Биз китеп окубай эле жашайбыз» деп мактанышчу. Китеп окубаган, тамга тааныбаган кандай жаман экенин кийин билишти. Адам баласы жалаң ошол окуунун арты менен эч бир сыйкырчы жетпеген ийгиликтерди жаратып, айга уча баштаганда, бул сыйкырчы-мастандар эски чириген кепелеринен чыга албай отуруп калышты. Акыры ичтери күйүп, көрө албай баратканда ар кимге барып шыбырап «Окубагыла. Окуунун эмне кереги бар силерге» деп азгырчу болуп алышты. Эми антипазгыруу, көрүнбөй барып кулагына шыбырап кетүү алардын колунан келет эмеспи. Азыркы учурда алардын колунан башка эмне келмек эле... Айтмакчы, арабызда кээ бир китеп окубаган, ал тургай дегеле китеп кармагысы келбеген балдар бар эмеспи. Балким ошол балдар так ушул сыйкырчылардын, мастан кемпирлердин шыбыраганына аябай ишенип алышса керек. Мейли эми, ишенип жүрө беришсин. А биз аларды мындай коё туруп өзүбүздүн Мастандын баянын улайлы.

Ооба, Мастанкемпир ошентип күндөп-түндөп үйүндө отурду. Балким, жети баштуу желмогуз энесинин сүрөтү болбогондо ал бул китепти эчак өрттөп жоготмок. Бирок, тээ бала кезинде жетим калган күндөн бери унута албай жүргөн энесинин сүрөтүн көргөндө кадимкидей китепке арбалып калды. «Эмне деп жазылды экен? Энем тууралуу тагыраак маалымат бар болду бекен?» деп ойлонуп жатты ал. «Балким ал дагы эле тирүүдүр. Балким, алдагы мени издеп жүргөндүр. ..» Ошентип ары ойлонуп, бери ойлонуп отуруп, акыры китепти бирөөгө окутмай болду. Бирок, кимге, качан окутушту билбей эси ооду. Натыйжада, кайрадан санаага батты. «Ким окуп берет мага? Кайсы шайтанга барам?» Аны ойлоду, муну ойлоду. Көпкө башы катты. Бир күнү ал капыстан китепти карап отуруп баягы шыпыргы минген кемпирдин сүрөтүнө көзү илинди. Дароо жини келип, ызалана түштү. «Ушуну мага окшоштурушат тура. Мен ушундаймынбы? » деп жинденди алгач. «Жанагы баланын да «мына мастан ушул» деп айтып турганын карабайсыңбы. Деги ага эмнени көргөзсө ишене берет окшойт». Ошентип кыжынып отурганда көз алдына ишенчээк баланын элеси тартылды. Ошондогу анын өзүн аяп чуркап келгени, алдына талпак салып берем деп үйүнө кирип кеткени элестеди. «Ой!» деп сүйүнүп кетти бир маалда кемпир. «А эмнеге так ошол баланын өзүнө окутпайм? Аны эптеп уурдап келсем мага баарын окуп бербейт бекен тим эле». Ушуну ойлогондон кийин ал кубанганынан тим эле так секире бийлеп жиберди. Ой-бай ооой! Биз аны жөн эле карыган кемпир деп атыптырбыз. Бийлегенин көрсөңөр эми бир укмуш. Өзү айткандай тооктукундай буту жок, бирок канаты бар үйү өзү менен кошо ордунан бир карыштай көтөрүлүп кайра түшүп жатты. Ал эми баягы "үйдү басып алыптыр" деген жөргөмүштөр кемпирдин жин тийген немедей так секире баштаганын көргөндө, корккондорунан тарбалаңдап желелерин жыйнап, ийреңдеген буттары менен аркан түргөндөй түрүп-түрүп алып качып жөнөштү. Кудум эле кинолордогу кеменин жиптерин жыйнаган суучулдардай ары-бери тызылдап чуркап жүрүп бүтүндөй желесин жыйнап кетишти. Мына, эми желеден арылганда гана үйдүн ичи бир аз тазаргансып, кайсы жерде эмне турганы көрүнө баштады.

Ушундан пайдаландыбы, же жөн эле кубанычынан болдубу, айтор мастан кемпир бир маалда жанагы көрөн-шөрөн турат деген жерге барды да, кандайдыр бир чоң балыктын бүтүндөй сөөгүн сууруп чыкты. Шумдугуң кургур, бул чоңдугу бир кулач келген балыктын сөөгүн эмнеге катып жүргөн десе, өнөрдүн баары ушунда жаткан тура. Кайран кемпир, балыктын сөөгүн башынан кармай калып куйругун жерге такай койду да, кылкандарын каңгырата чертип күү чыгара баштады. Анан өзү кошо созолоно ырдап, улам-улам добулбас кагып аткансып үйдүн таманын дүп-дүп эткизе тепкилеп кирди. Кокус ошол маалда силерда болгонуңарда Мастандын кепеси кадимки эле диско-клубка айланып кеткенин көрөт элеңер. Ал тургай аны сыртынан көрсөңөр деле так ошондой сезимге кабылмаксыңар. Элестетсеңер, капталында канаты бар үй кулап кетчүдөй улам бир капталына ооп барып түзөлүп, улам бир кулачтай көтөрүлүп барып кайра түшүп турганын. А ичинде болсо кудум миңдеген кишилер жер тепкилеп бийлеп аткансып "дүп-дүп" деген үн тынбай дүңгүрөп турат. Комуз десең комуз эмес, гитара десең гитара эмес бир укмуштай үн каңгырап угулуп, казан-аяк калдырап,ар кай жерде илинген сөөк-саактар шалдырап, эски тактайлар чыйк-чыйк этип чыйкылдап кошолонду да калды.

Ошентип кечке жуук башталган шаан-шөкөт асмандагы ай Мастандын үйүнүн төбөсүнө келгенге чейин уланды. Баса, ал эмнеге келди дейсиңер ал жерге? Өзүңөр билгендей айдын бетинде эки чака сууну баканга илип көтөргөн айдай сулуу кыз бар эмеспи. Так ошол кыз кемпирдин даңка-дүңкүн угуп кызыгып, караганы келген тура. Бир топко карап отурду ал. Түнкүсүн силер парданы тартпай уктап калганыңарда терезеңерден суктана карагандай көпкө карады. Айтмакчы, балдар, терезеңерди жаап уктагыла. Болбосо, айдагы кыз силердин төшөгүңөрдү тээп салып, тартайып жатканыңарды көрсө шылдыңдайт. Уят эмеспи, туурабы...

Мастан кемпирдин ү й ү

Мастан кемпир дуңкулдап басып отуруп бир заматта үйүнө жетип барды. Эми анын үйүн силерге кантип айтып берем билбейм. Балким мастан кемпир жаш кезинде жыйнактуу, таза, тыкан жашагандыр, анысын ким билсин. Бирок, азыркы абалын көрсөңөр эми бир укмуш. Картаң кемпир үйүнө киргенден кийин өзүнчө шердене калып, ары-бери дүңкүлдөй басканда шыптан чаң куюлуп, жерден топурак көтөрүлдү. Көрсө апалар бекеринен такыр үй жыйнабаган, таза жашабай, жүдөп-какаган кыздарды мастан кемпир дешпейт тура. Же ошондой тазалыкты билбеген кыздар балким ушул мастан энесин тартып калганбы?.. Айтор ушу бир жакындык бардай ортодо...

Кыскасы, мастандын үйү ушунчалык бытырап, чачылып жатыптыр. Тигил бурчта ичиндеги күлү оозунан куюлуп, сапырылып турган чоң кара меш, анын үстүндө сорпосу кап ортосунан болуп челкилдеген казан турат. Сорпо ушунчалык көп болгондуктан бул кемпир аны эки жарым айда араң түгөткүдөй. Балким, ал ушунтип бир казан тамак жасап, жарым жыл ичип жашай береттир.

Тфу, бетиң кургур!.. Айтпадым беле... Карагылачы тигинде турган желени. Тим эле самсаалайт. Жок, силер жанагы кээ бир жалкоо кыздардын үйүнүн үстү желе болуп кетет го. Ошондойду көрүп ушунча жийиркенип атабы деп таң калбагыла. Албетте, ал деле жакшы көрүнүш эмес дегилечи. Бирок, мен мастандын тиги капталда турган текчесин айтып атам. Анда кемпирдин идиш аягы, кандайдыр бир суюктуктар куюлган шишелери турган экен. Жанагы мен айткан самсаалаган желелер так ошол идиш аяктарды ушунчалык ороп калыптыр. Пай-пай –пай! Эми андан бир чыны, же бир кашык алыш үчүн жөргөмүштөр менен бир айдай согушуш керек окшойт... Ооба, ошол идиш аяктан тартып үйдүн берки капталында турган көрөн-шөрөнгө (чынын айтайын ал жерде эмнелер турганын көрө албаганым үчүн көрөн-шөрөн деп айтууга туура келди. Болбосо силерге бүт баарын санап деле бермекмин) чейин чырмалышып, оролушуп калыптыр. Үйдүн ушунча болгонуна караганда бул үйгө жөргөмүштөр биротоло өздөрүнүн падышачылыгын орнотуп алышкандай.

Бирок, кемпир аларга көңүл буруп да койгон жок. Мына кызык деген ушул. Ал көңүл бурмак тургай так ошол каршы-терши желелеп турган керебетке барды да, бир саам отуруп эс ала кетти. Андан кийин казанга барып кырында турган чоң жыгач чөөгүн менен толтура сорпо сузуп шыпкай ичти да, самсаалаган жеңи менен оозун аарчып кайра керебетине барды. Ансыз да кычырап араң турган керебетке шак секирип чыгып оркойгон тизелерин бооруна басып, бүрүшө отурду. Анан жанагы ала келген китебин куржунунан сууруп чыгып, барактай баштады. Ар бир бетин бирден карап, сүрөттөрүнө үңүлүп, ал тургай колу менен чукуп көргүсү келгенсип тырмалап да коюп жатты. Албетте, кээ бир беттеги сүрөттөрдү такыр эле тааныган жок. Андайларга убакытын да короткусу келбегендей бат-бат эле өтүп кетти. А кээ бир сүрөттөргө болсо тим эле үзүлүп түшүп карап жатты. Мына, дагы бир бетин ачты. Ой, шумдуук, бул аябай жакын таанышы болсокерек. Ооба, айтпадым беле. Мастан кемпир ордунан тура калып, тээ тиги кепесинин тешигинен сызылып түшүп турган шоолага салып бир топко карады.

-Ошол. Так ошонун өзү турбайбы. Алда катыгүн энекем ай, энекем! Деги сени көрөөр күнүм бар бекен? Энелик мээримиңе тойбой калдым го чиркин! ... – деп кейип-кепчи ди. Акыры, сагынычы күч алып чыдабай кеттиби ким билсин, көрүп аткан сүрөтүн өпкүлөп да жиберди.

Кыскасы, Мастан кемпир жомок китепти кудум үй-бүлөлүк альбом көргөндөй көпкө чейин барактап отурду. Бирде ыйлап, бирде күлүп отуруп көрдү баарын. А баса жанагы өлбөс Кощейдин сүрөтүн көргөндө боору эзилгиче күлдү го чиркин.

- Бу байкуш баягы Кошой го. Боорум ай, боорум! Убагында ушундай күчтүү, ушундай кыйын неме эле, эми муну минтип тыртайтып тартып койгонун карачы. Шуңшуйган башы менен көпкөк болгон көздөрүн эле окшоштуруптур. Калганы дегеле ага окшобойт. Өзү көрсө ачууланып жатып калмак. Ансыз деле ачуусу чукул неме эле.

Ушунтип жыргап отуруп эле бир маалда бышактап ыйлай баштады. Ооба, так ошол Кошой досунун сүрөтүн карап отуруп да бир топко ыйлады. Кыскасы, ошентип отуруп түн да кирди. Мастан кемпир жатаарында казандагы сорподон дагы бир чөөгүн жутту да, жанагы керебетине барып бүрүшүп жатты.

«Эми кандай кылсам? Атаң гөрү ушундайда жанагы Мытыкый болсо эмне? Уйкусу эле жаман ушунун. Бир уктаса бир канча күн турбайт...» деп бир саам жакын досу, эзелтен берки коңшусу бою бир карыш, сакалы миң карыш эргежээл досуна жаны кашайды. «Бул китепте көп нерсе бар экен. Баарыбыз тууралуу айтылыптыр. Алты баштуу ажыдаар бар экен. Ыраматылык Кошой досум бар экен. Көк дөө бар экен. Сыйкырчы Сумакардын учкан килеми бар экен. Керек болсо менин энемдин да сүрөтүн тартышыптыр. Ал кургур жапжаш кезинде кете берди. КаардууКаргал ага Эр Төштүктүн сырдуу өгөөсүн алып кел деди эле. Ошону менен кайтпай калбадыбы. Эмне болду, кайда кетти, белгисиз ...» Энесин ойлогондо көзүнөн жашы куюлуп, дагы бир топко бышактады. Деги энесин сагынбаган, энесин ойлобогон жан болбойт тура чиркин...

Мастандын энесиниздегени

Илгери- илгери... Ой жок! Кайдагы илгери? Кечээ жакында эле болгон го?.. Аа, ооба, кечээ жакында эле, кайсы бир токойдо мастан кемпир жашаган экен. Ишенбей турасыңарбы? Анда эмесе кулак түрүп угуп тургула...



Мастан кемпирдин абалы

Жакынкы убактарда эле кайсы бир жерде, шаардын кайсы бир четинде мастан кемпир жашаптыр. Бирок, анын мастан экенин эч ким билчү эмес экен. Көрсө бечара мастан илгеркидей эч кимди алдай албай, мастандык кыла албай калган тура. Мисалы, бирөөнү алдап, ууланган алма берип өлтүрүп коёюн десе, дароо милиция кармап алгыдай. Же болбосо кимдир бирөөнү казанына салып бышырып жейин десе, анысы бат эле билинип калмак да телевизорго чыгып, мастандыгын бүткүл дүйнөгө жар салып коюшмак. Ошону менен ал бүтүндөй элге таанымал болуп, түрмөнүн түбүндө чиригидей. Кыскасы, Мастан кемпир канчалык мастан болгону менен адамдарга зыянын тийгизе албай калыптыр. Болгону, ал токойдун арасында өзүнүн жаман кепесинде наалып-напчып отура берчү имиш.

- Ушу азыркы кишилер кыйын болуп кетти. Керек болсо кичинекей балдары да акылдуу. Жашабай жатып баарын билишет. Ушунчалык көп окуп, акылман болуп кеткендин кимге кереги бар эле, - деп кейичү ал. Кейибей анан?! Өткөндө эле бир баланы эптеп алдап кармап алса, ал ата-энесине телефон чалып бат эле кутулуп кетти. Мастан кемпирди болсо аз жерден түрмөгө камап коё жаздашты. Байкуш кемпир оорукчан болумуш болуп араң кутулду. Ошондон бери кичине балдардан да коркуп жүрөт.

Бирок, мастан деген баары бир мастан да. Ал кимге жамандык кылаарын билбей, башы катып, кыйналып жүрдү. Күнүгө бир маал шаарга барып, балдарды байкап, карап келет. Чынында ал ары-бери чымылдап чуркап жүргөн тентек балдардан коркот. Андайларга тийип эле койсоң элдин баарына айгай салып жибергидей. Андан көрө көп сүйлөбөгөн, болпойгон балдардан кармайын дечү.

Китеп окуган бала

Бир күнү ал адатынча шаарды айланып келгени жөнөдү. Бирок, бул жолу негедир башка эле жолго салды. Ооба, шаар четиндеги талааларды, же токойлорду карасаңар, бир адам гана баса турган жалгыз аяк жолдор болот эмеспи, мына ошондой чыйыр менен келатты. Коңкойгон ийри тумшугун жашыргансып түксүйгөн түгү бар жоолукка бекем оронуп алган неме, ийрейген алсыз колуна кайдан табылганы белгисиз жаман баштыгын илип алып калаага кирип келди. Бирок, шаарга киргени менен ал бир канча саат айланып басып жүрчү мектепке жеткен жок. Себеби, анын издегени так ушул кире бериштен эле табыла калды.

Шаардын четиндеги чаканыраак үйдүн алдында кандайдыр бир бала китеп окуп отуруптур. Анан калса, так эле өзү ойлогондой болпойгон бала экен. Момурайып отурганы да башкача. «Мындайларды бат эле алдаса болот» деди мастан ичинен кымыңдап. Анан калп эле чарчаган киши болуп, белин басып кайкалай калып сүйлөнө баштады.

-Өх-х, белим ий, белим! Бул карылык деген азап тура. Буттардын да ооруп турганын карабайсыңбы. Ө-өх...

Ушунтип сүйлөнгөнчө акырын бала тарапка көз кыйыгын салды. Бала кудум мастан күткөндөй жалооруй карап калыптыр. Кемпир эми ого бетер экиленди.

-Алда катыгүн ай! Алда катыгүн! Ушунтип карыгыча жан кыйып кете бербей эмне! Олдо белим ай, олдо белим!...

Болпогой бала чыдабай кетти окшойт, жанына чуркап келип колунан кармады.

-Чоң эне, бир аз отуруп эс алып албайсызбы? Жүрүңүз тиги жерге, - деп өзү отурган орундукту карай жетеледи.

Мастанга ушул эле керек эмеспи. Ичинен кымыңдай кубанганча бала айткан орундукка барып кыңкыстамыш болуп отурду.

-Балким суу, же жарма ичпейт белеңиз, үйдөн куюп чыгайын, - деди элпек бала лепилдеп.

-Жок, катыгүн! Ичпейм, ичпейм, - деп чочуп кетти мастан. Оюнда бул үйгө кирсе артынан чоң кишилерден бирөө чыга калабы деп коркту. Бала болсо анын суу дегенде мынча чочуп кеткенин түшүнбөй элейди. Анткени менен ал кемпирден деги эле шек санаган жок. «Суу ичкенде бир жери ооруйт го бечаранын» деп койду өзүнчө тыянак чыгарып.

- Балам, сен элпек, жакшы бала турбайсыңбы. Ата-энең кайда? – деди кемпир акырын сөзгө тартып.

- Алар жумушка кеткен.

- А,жумушка кетиштиби? Үйдө ким бар, байке-эжелериң кайда?

-Алар жок. Мен үйдүн улуусумун, - деди бала саал мактангансып.

-Оо, бир үйдү бага турган баатырмын дебейсиңби? Азамат! Бөбөктөрүңчү, бөбөктөрүң кайда?

-Алар бала бакчада.

- Оп баракелде! Анда сен жалгыз турбайсыңбы ээ? Жалгыздыктан коркпойсуңбу, деги?

-Эмнеден коркот элем? - деди бала ого бетер эрдемсий.

-Ким билет? Балким, мастан кемпир, жез тумшук дегендер келип калаар.

Бала ишенбегенсип быш этип күлүп койду.

-Алар деген жомок да. Чыныгы жашоодо болбойт андайлар.

- А сен кайдан билесиң алардын болоор-болбосун?

Мастан чынында баланын айтканына капа боло түштү. «Мына мен турбаймбы» деп жибере жаздады аз жерден.

-Мына бул китепте алардын баары жомок деп жазылып турат, - деди бала. Мастан мындай жоопту күтпөсө керек. Аз жерден тура кала жаздады. «Катыгүн бул бала мен тууралуу окуп аткан го. Кокус мени таанып калып кишилерге кармап берсе кантем?» деп чочулады ал.

-Эмне жазылып турат? Кантип жазылыптыр? – деди ал араңдан зорго карманып. Ошол эле маалда акырын этек башын кымырып, качканга даярдана баштады. Ал тургай «бул шүмшүк бала жөн эле амалданып атат окшойт. Жардамчылары да болсо керек балким» деп эки жагын сактана каранды. Бирок, анын баарын кичине бала байкаган жок. Ал колундагы китебин ачып кемпирге сунду.

-Мына, муну окусаңыз. Бул жерде мастан кемпир тууралуу жазылган. А бул болсо анын сүрөтү.

Кемпир бала сунган китепти аярлай кармап ичин карады. Мурду ийрейе салаңдаган, тиштери оркойгон, кандайдыр бир шыпыргы минип алып асманда учуп жүргөн кемпирдин сүрөтү туруптур ачылган бетте.

-Бул кайдагы неме? Мен муну тааныбайм, - деди кемпир жанында турган баланы унутуп калгансып.

-Тааныбайм, дейсизби? Ой апаке, бул жөн эле сүрөт да. Аны кайдан таанымак элеңиз? – деп кытылдай күлдү бала.

-Ошо да. Бирок, ал мага, ой тиги мастанга такыр окшобойт.

Кемпир эми бала өзүн тааныбаганын билип бир аз жүрөгү тынчтангансыды. Бирок, ошол эле маалда өзүн кайдагы бир сапсыйган немеге окшоштуруп койгонуна таарына түшкөндөй болду. Ичинен кыжыры кайнап «мастан десе эле түрү суук кемпирди ойлошот. Мен деле убагында жапжаш, супсулуу келин болгом» деп ойлонду.

Баса, балдар мен силерге айтпай калган турбаймбы. Көрсө биздин Мастан канчалык мастан болгону менен, ал деле өзүнчө жагымдуу болгусу келип, керек болсо өзүн бир укмуштуудай сулуу сезип жүрчү. Бирок, ошол эле маалда ал дегеле күзгүгө каранып көргөн эмес. Ошондуктан, өзүнүн өңү так ошол сүрөттөгү кемирге окшобосо да, андан кем калышпай турганын билген жок. Тек гана сүрөтчүгөбү, же жалпы адамдаргабы, айтор кимдир бирөөгө капа болуп, таарынып калды.

-Мастанга окшобойт дейсизби? Эмне сиз аны билесизби? – деди бала таң кала. Ага негизи кемпирдин таарынычынан да, кудум жомок китептеги мастан кемпирди тааныгандай сүйлөгөнү кызык болду.

-Кимди, мастандыбы?

-Ии, мастан кемпирди билесизби?

-Билбегенде эмне... Аз жерден «ал мына менмин» деп дагы айтып жибере жаздады.Тим эле тилинин учуна келип токтоду. Бул жерге эмнеге келип отурганын, азы рнегизги максаты баланы чочутпаш керек экенин эстеди. Бала болсо ага ишенбегенсип, ого бетер такый берди.

-Билсеңиз кана айтыңызчы? Ал кандай болот?

-Ммм, албы? Ал деген... ал деген... Мастан эми кантип кепти улашты билбей мукактанды.

-Мына көрдүңүзбү билбейсиз, - деп жарылдап жиберди бала. Мастан айласы жок макулдугун билгизип кутулду.

-Макул, мен билбейт экемин. Анда сен айтчы, ал кандай болот?

-Мастанбы, мастан деген, мына мен азыр окуп берем.

Бала ушунтти да китебин барактап бир нерсени издей баштады. Бир маалда тапты окшойт, шатырата окуп кирди.

-Мына угуп туруңуз. Илгери, илгери алыскы токойдун ичинде мастан кемпир жашаптыр. Анын тооктукундай буту бар жепирейген үйү болгон экен. Ошол буту менен мастан кемпир үйүн каалаган жагына бастырып кетчү имиш. Баса, ал кемпирдин бир мышыгы жана бир шыпыргысы да болуптур. Ал шыпыргысын минип алып алыс жактарга учуп, тамак издеп келчү...

Мастан кемпир ушул жерден күлүп жиберди. Ал бала окуп баштагандан бери эле күлкүсүн баса албай отурган.

-«Тооктукундай буту бар үй» дегенин карап кой. Менин үйүмдүн канаты бар, канаты. А учуш үчүн шыпыргынын кереги жок. Сыйкырдуу суудан ичип алган соң каалаганыңды кармап учканга болот.

Мастан чынында өзүмчө эле ойлонуп атам го деген. Адамдар өзү тууралуу таптакыр туура эмес айтып жүрүшкөнүн укканда бир туруп күлкүсү келип, бир туруп ачууланып жаткан. А андайда көп эле киши ушунтип сүйлөнө баштайт эмеспи. Мастан кемпир да байкабай сүйлөнүп алды. Балким, ал дагы көп нерсе айтмак болуш керек. Бирок,бала анын оюн бөлүп жиберди.

-Сыйкырдуу суу менен учканга болот дейсизби, апа?

Кемпир баланы жаңы көрүп аткансып бир саам таңыркай карады. Бечара, ойго ушунча берилип кеткендиктен кайда турганын да унутуп калыптыр. Бир аздан кийин гана эсине келди да, эмне дээрин билбей кайсалап калды.

- Я кокуй! Караңгүн капсалаң! Мен эмне деп дөөрүп атам. Кайдагы учкан суу балам? Карыганда адам дөөрүп калат тура, - деп ал кепти башкага бура баштады. Бала эми ага боору ооруй карады. Бир маалда ал:

-Астыңызга сыз өтүп кетти окшойт. Мен үйдөн талпак алып чыга калайынчы, - деп колундагы китебин кемпирдин жанына коё салып чуркап кетти. Кемпирдин жообун деле уккан жок. Мастан аны кетирбей кармап калайын деди эле, бирок тигил шуу койгон бойдон карматпай кетти. Кемпир эми эмне кылаарын билбей эки жагын элеңдей каранды. Тигине көчөнүн ылдый жагында бир киши келетат. Балким, ал мунун атасыдыр. «Кой эртерээк кетейин» деди ал. Аңгыча анын көзү тиги бала таштап кеткен китепке илинди. Көз алдында ачылып турган баракты көрүп алгач чочуп кетти. «Шумдугуң кургур!» деди ал күбүрөнүп. «Бул энекем го!» Анан китепти шып ала коюп койнуна катты да, токойду карай жөнөп кетти.