Герб, наам, сыйлык... Борбордук Азияда ак илбирсти сактап калуу үчүн кандай аракеттер көрүлүүдө?

23-октябрда эл аралык Ак илбирс күнү белгиленди. Ал эми бул жаныбар тууралуу алгачкы эскерүү жана анын Once деген аталыштагы сүрөттөлүшү 1761-жылы француз окумуштуусу Жорж Бюффон тарабынан айтылган.

Барс же илбирс, кар леопарды - Борбордук жана Түштүк Азиянын тоолорунда жашаган чоң жапайы мышык түрү. Бүгүнкү күндө бул жаныбар жоголуп кетүү коркунучундагы жаныбарлардын тизмесине киргизилген. Дүйнөдө алардын саны болжол менен 3 500дөн 7 500гө чейин деп эсептелет.

2013-жылы Бишкекте өткөн илбирсти сактоо боюнча дүйнөлүк форумда Эл аралык ак илбирс күнү белгиленген. Ал жыл сайын 23-октябрда белгиленет. Дал ушул күнү адистер жана экологиялык уюмдар илбирсти коргоого багытталган ар кандай иш-чараларды өткөрүшөт.

Кечээ, бул күнгө карата мамлекет башчысы кайрылуу жасап, анда жаратылышты жана жапайы жаныбарларды коргоого чакырды жана элди 23 мүнөттүк жөө жүрүш жасоону, чуркоону сунуштады. Бул иш-чара ак илбирсти жана экологияны сактоого арналган символикалык кадам болуп саналат.

Илбирс - чоң жапайы жаныбар, башы менен бирге узундугу 100-130 сантиметрге жетет.

Анын жоон жана тыгыз жүнүнүн үстүндө кара боёк түрүндөгү шакекчелүү тактар бар, бул жаныбарды катуу сууктан мыкты коргойт. Өзгөчөлүгү - узун, жоон куйругу, узундугу 80-105 сантиметрге жетет. Жырткычтын салмагы 22-40 килограммдын аралыгында болот.

Ак илбирстин жашоо чөйрөсү географиялык жактан кеңири, болжол менен 1,2 миллион чарчы чакырымды ээлейт.

Ал Ооганстандын чыгышындагы Гиндукуш тоо системинен баштап, Памир, Тянь-Шань, Каракорум, Гималай тоолорунан өтүп, Алтайга жана Түштүк Сибирдеги Саян тоолоруна чейин жайылат.

Жырткычтардын азыгынын көпчүлүк бөлүгүн тукумдуу жаныбарлар түзүшөт. Тилекке каршы, учурда айрым браконьерлер жапайы тукумдуу жаныбарлардын мүйүздөрүн мыйзамсыз сатуу менен ак илбирстин азыгын азайтып жатышат.

Бул жаныбар деңиз деңгээлинен 1000-4000 метр бийиктикте жашайт, жетүүгө кыйын үңкүрлөрдө жана өрөөндөрдө жашырынып жүрүшөт. Ошондуктан аны кездештирүү кыйын. Ошондой эле жайыттар начарлап, койчулар бийик тоолорго көтөрүлүүгө мажбур болгондуктан, илбирстер өз жашоо жайларын жоготууда.

Климаттын өзгөрүшү, температуранын жогорулашы жана муз тоолордун эриши да жырткычтарды жаңы, ыңгайлуу жашоо чөйрөсүн издөөгө мажбур кылууда. Бул бардык факторлор илбирстин дээрлик жоголуу коркунучуна алып келүүдө.

Айрым өлкөлөрдө сейрек кездешүүчү жаныбарларды жок кылгандарга каршы мыйзамдар киргизген. Мисалы, биздин өлкөдө ак илбирсти аткандар 500 миң сом айыпка жыгылат же үч жылга чейин эркинен ажыратылат. Ал эми Өзбекстанда болсо, илбирске зыян келтирген үчүн өлкө жарандарына 3000 базалык эсептик өлчөм (99 миң доллар) же чет элдиктерге Борбордук банк курсунда 400 миң доллар айып каралган.

Ошондой эле, 2021-жылы Өзбекстан бийлиги 2030-жылга чейин "Өлкө аймагында ак илбирсти сактоо боюнча иш-аракеттер планы" кабыл алган.

Ак илбирс өзүнүн өзгөчөлүгү менен маданиятта жана спортто из калтырган, гербдик элемент катары кеңири колдонулган.

Казакстанда бул жырткыч жаныбар улуттук валютанын дизайнында чагылдырылган. 2003-жылкы үлгүдөгү 10 миң теңгелик банкнотто жана 2024-жылы чыгарылган ушундай номиналдуу акчаларда сүрөтү бар. Ошондой эле стилизденген тоолуу мышык "Азиада-2011" спорттук оюндарынын расмий талисманы болгон, иш-чара Алматыда жана Астанада өткөрүлгөн. 2025-жылдын июль айынан баштап ак илбирс жаңы казак паспортуна да киргизилген.

Ал гана жөнөкөй эмес, голографиялык сүрөт болуп саналат, мындай чагылдыруу документти жасалма көчүрмөлөрдөн коргоо элементин аткарат.

2023-жылдын декабрында президент Садыр Жапаров ак илбирсти өлкөнүн улуттук символу деп таануу жөнүндө жарлыкка кол койгон. Бул жаныбар уникалдуу табигый мурастын гана бөлүгү эмес, улуттук өзүн-өзү таануу, күч жана эркиндиктин символу экени белгиленген, ошондой эле ал маданиятта, фольклордо жана мамлекеттик символикада кеңири чагылдырылган.

Илбирстин мындай жогорку статуста таанылышы мамлекеттик кызматкерлердин, окумуштуулардын, коомдук жана эл аралык уюмдардын күчүн бириктирип, бул мышыктарды коргоо жана популяризациялоо багытында иш жүргүзүүгө шарт түздү.

Илбирс кээ бир шаарлардын, райондордун жана республикалардын гербдерине кирген. Бул өзгөчө Борбордук Азия менен чектелбестен, ал орус аймактарынын, тагыраагы, Татарстан жана Хакасиянын, ошондой эле Красноярск крайынын Ермаковский жана Шушенский райондорунун гербдик белгисин узак жылдар бою кооздоп келүүдө.

Борбордук Азиянын шаарларын карай турган болсок, 1993-жылдын июлунан тартып бул жаныбар Алматынын гербине кирген. Ал оозунда сегиз алма гүлү бар бутак кармап турат, бул муниципалитеттин райондорунун санына дал келет.

Ал эми 1994-жылдын январынан баштап стилизделген ак илбирс Бишкектин негизги символунда жайгашкан. Гербдин сүрөттөмөсүнө ылайык, илбирс көк түстөгү айлананын борборунда, ак төрт бурчтукка киргизилген.

Бул композиция бүтүндөй калаанын көрүнүшү менен кооздолгон, ал эми аймактык тоолордун сызыгынын төмөн жагында Бишкектин аты жазылган.

Ошондой эле 1994-жылдын июлунда Өзбекстандагы Самарканддын герби бекитилген, ал жерде да негизги ролду ак илбирс ойногон.

Ак илбирсти спорттук образда да көрүүгө болот, анткени анын күчү жана чыдамкайлыгы спорт уюмдарын түзүүчүлөрдү өзүнө тартып келет. Мисалы, Континенталдык хоккей лигасында эки команда бар, алардын атында бул жаныбар аталган: Казан шаарындагы "Ак Барс" жана Астананын "Барыс" командасы. Ошондой эле өткөн жылы Каракол шаарында "Барс" футбол клубу пайда болду.

Быйыл Төө-Ашуу ашуусуна өлкөнүн тарыхында алгачкы жолу монументалдык ак илбирс скульптурасы орнотулуп, Бишкекте “Snow Leopard Run 2025” аттуу жыл сайын өтүүчү кайрымдуулук марафону өттү. Ак илбирсти коргоого арналган мындай иш-чараны "Nomad Sport" коомдук бирикмеси быйыл катары менен алтынчы жыл уюштурду.

Баса, мурдагы СССР аймагындагы жети миң метрлик 5 чокуну багындыргандарга Ак илбирс” наамы берилет. Бул наамга ээ болгондорго атайын төш белги ыйгарылат. Ошондой эле өлкөдө "Ак илбирс" атындагы киносыйлык бар.