Супер-Инфо
super.kg видео
|
|
Саякбай Каралаев. Каныкейдин Тайторуну чапканы.
Окшош аудиолор
“Элдик аудио” бөлүмүнө жүктөлгөн аудиого жана анын мазмунуна SUPER.KG порталы жоопкерчиликти албайт.
Адамдын кадыр-баркына жана юридикалык жактардын ишкердик беделине шек келтирүүчү маалыматтар, тиешелүү жактардын жазуу түрүндө жеке кайрылуусу менен гана өчүрүлөт. Саякбай Каралаев. Каныкейдин Тайторуну чапканы.
Кайран жеңең Каныкей
Чиймек болду сызыкты, Кылмак болду кызыкты. Каралуу жүрүп атын чаап, Букарга, баштамак болду бузукту. Күн мезгили келгиче Күрүчтөн күрмөк* жем берип, Күндө терин алды эми. Арпадан аса жем берип, Асыл жеңең Каныкей, Тайторудай буудандын Айда терин алды эми. Күүгүм кире, күн бата, Элдин асты дым жата Жаңгыз жанга көрүнбөй, Тайторуну токунуп, Ай талаага салууга, Асыл буудан күлүктүн Ачуу терин алууга, Кыябына* келтирип, Андан кийин бууданды Сегиз кан элге чабууга Тайторудай буудандын Арышын байкап көрүүгө, Ай талаага салууга, Сөөктөгү, сасык терин алууга, Капкалуу Букар шаардын Далы жакы бетине, Кең Букардын Сары-Талаа Чоң Ак-Чийдин четине Ойрон энең Каныкей Олбуй-солбуй камчы уруп, Оң-тетири теминип, Кең Букардын зор Ак-Чий, Томуктай жерде тоосу жок, Токумчалык коосу жок, Миздей сары талаада, Учкан куш менен жарышып, Арам өлгөн буудандын Оозу менен алышып, Окоро түйгөн ак тизгин Каадалуу жеңең долунун Алаканда карышып, Орногон кумга салды эми, Оргуй-оргуй чуратып Ачуу терин алды эми, Оңкойгон тоонун урчугун, Жеңекең, он айланып алды эле. Оргуп-оргуп түйүлүп, Астындагы бууданы, Башын жерге салды эле. Таманы жерде тарсылдап, Кара болот ооздук*, Көмөкөйдө карсылдап, Учкан куш менен жарышып, Анык кайып буудандын Оозу менен алышып. Эңкейиштеп жүгүрсө, Эликтей колу сайылып. Өр таяна бергенде Жал, куйругу жайылып. Табына келген Тайтору, Учуучудай күрүлдөп. Сөөгүнөн чыккан тер Туягы ылдый бириндеп. Сасык тери төгүлүп, Кабырганын баарысы Камчы саптай бөлүнүп. Кайра тартып келгенде Каадалуу жеңең долунун, Каныкейдин ак сарай, Каалга темир сом калай. Канчалык качкын болсо да Каадасын жеңең таштабайт, Сөөлөтү бар бир далай. Үй алдында чынарга Эсил катын Каныкей Тайторудай буудандын Ээрин алып жайдактап, Алып келип бууданды Аса байлап баймактап*, Аса байлап салды эми, Таң ашырып калды эми. Таң кашкая сүргөндө, Жерге жарык тийгенде, Асмандан жылдыз зирилдеп, Кыбыла* көздөп бириндеп, Төбөдөн жылдыз чачылып, Төрөнүн зайбы Каныкей Чынарга басып барды эми. Тайторудай бууданды Чынардан чечип алды эми. Чындап отко салды эми. Аз жетелеп олтуруп, Чөйчөгүн* чөпкө толтуруп. Талыкпастан олтуруп, Таз кардын* чөпкө толтуруп. Он бетеге*, сексен чөп, Оро, оро чалдырып. Оргуп жаткан кара суу, Суусунун кандырып. Кайгыланып кудайлап, Кайра ооздугун салды эми. Шашке убак, мезгил кез, Сарайда жез мамыга Аса байлап салды эми. Абай* түрдүү жабууну, Аста жеңең алды эми. Тайторудай бууданды Кыргы* менен кыргылап, Ургу* менен ургулап, Жабуусун кайра тартты эле, Тазалап терин артты эле. Өлмөйүнчө сөзү ачык, Жеңеңдин тирүүсүндө көзү ачык. Терин артып болгон соң, Тайторуга көз салса Учкан куш менен жарышып, Казы алуучу боор эт, Калган экен Тайтору Төмөнкү кабыргага жабышып. Чолпондой көзү чачырап, Түктөйбөй жүнү бириндеп, Эки жакты каранып. Эрди, мурдун жаланып. Кара болот ооздук Көмөкөйгө* каккылап, Тал жибектей куйругун Чаткаякка* чапкылап, Калган экен Тайтору Азууну кайрап кемирип, Баскан жерин жемирип. Оңбогон бирөө оңбойбу, Качып жүргөн баягы Качкындын аты экен деп, Атымдын жолун торгойбу. Жалгыздыкты билгизип, Ушинтип жанды күйгүзүп, Тайторудай бууданды Астыга келсе кокустан, Жолунан кармап алабы? Жол үстүнө чыгарып, Көмө тээп салабы? Оңбогон бирөө оңбосо, Атымдын жолун торгосо, Кааласа кармап алайын, Тийген кандын баарысын Курмандыкка чалайын*. Эчак өлгөн жан элем, Арада зордук кылдырып, Кантип тирүү калайын! Тийгенинин бир тобун Курмандыкка чалайын. Атыма бирөө катылса, Төбөсүнөн басайын, Төрт түлүгүн чачайын. Кайран энең Каныкей, Олоңдой болгон кайран чач, Төбөгө кынап түйдү эми. Семетейим киет деп, Жасап жүргөн суусар бөрк*, Башка баса кийди эми. Алтын жаак айбалта, Асылдан калган мурапы*, Билекке кынап чалды эми. Манастан калган Зулпукор, Асыл женең Каныкей Айдалыга илди эми. Баякы жакасы алтын, жеңи жез, Кош бадана*, торгой көз, Келеме керше*, кең күрмө, Келишимдүү суп чепкен, Байкуш энең Каныкей Үстүнө баса кийди эми. Асмандан түшкөн Бозкисе, Таалайы артык баатырга Талаа түздөн кабылган, Кысталыш жерден табылган. Таштап кетсем кыйын деп, Атасы Манастан калган буюм деп, Бир кудайга зар ыйлап, Чунагы Семетейге арынап, Ала келген эмеспи. Төрөсү Манастан калган Бозкисе. Кынап белге чалды эми, Катындыгын билгизбей, Кайран энең Каныкей Эркек болуп алды эми. Эсил жеңең байкушуң, Эри өлгөнгө күйүнүп, Эркек киймин кийинип, Алдыңкы жаткан сегиз кан Жоо болорун билди эми. Алмамбеттин Сырбараң Айдалыга илди эми. Шири* куржун* ичинде, Бөксөрбөгөн ок-дары Акборчукка салды эми. Кыпкызыл болот Сырнайза Кыя тартып алды эми, Көк темирден туулга* Көтөрүп башка кийди эми. Касаба* колдо балкылдап, Канча болот курч жабдык Жай-жайында жаркылдап. Катын деп адам тааныбай Узун бойлуу, кең далы, Ары балбан, ары шер, Жесир* жүрүп ат чапкан Жеткилең жеңең ушул эр. Чаба турган Тайтору Кетмен туяк, кең соору Кенен жердин тулпары. Тобокел деп токтобой, Тоодой болгон жеңекең Тайторудай буудандын Көкүлүн көк жибек менен түйдү эми, Куйругун куу шайы менен шүйдү эми. Жанагы эр мүчөлүү жеңекең, Эки кулач чоң чылбыр Узунун тандап такты эле. Окоро түйгөн ак нокто*, Тайторуга чак нокто, Бышыгын мыктап катты эле. Эрикпей жеңең жетелеп, Астындагы Акборчук Койчо чурап минди эле. Ичкенин жолун төтөлөп, Букарда сегиз кандын алдына Жеңекең алып жүрдү жетелеп. Өөдө-төмөн карабай, Жеңекең, өлөмүн деп санабай, Тегерегин карабай, Жеңекең, тегеле жанын аябай. Баштамак болду бузукту, Атына бирөө катылса Жеңекең, кылмак бир болду кызыкты. Көөдөнгө батпай көп санаа, Жеңеңдин көзүнүн жашы он талаа. Ушул быйыл токсон беште карыям, Тоодой болгон султанды тапкан олуям. Көрүп койсом көөнүм ток, Энемден башка мекем* жок. Айдыңы көлдөй дарыям, Ай далыма мингизип, Таластан ала келген олуям. Каалап турсам кардым ток, Менин энемден башка мекем жок. Ак байбиче карыя, Энекеме барайын Энемден бата* алайын. Энем бата бербесе, Тайтору чаап нетейин, Энекемен бата албай Мен, Букарга кантип кетейин. Ат үстүнөн бүгүлүп, Акборчуктун үстүнөн Асыл жеңең Каныкей, Чуркап түштү жүгүрүп. Аста сүйлөп сабылып, Энекелеп жалынып. Чоңдугу тоодой дарыям, Кадырман кыргыз элимден, Ай далыма мингизип, Ала келген олуям, Көрүп койсом көөнүм ток, Ак байбиче урмекем, Өзүңдөн башка мекем жок! Берен эне кулак сал, Бел байлаган белим жок, Белекке чапсам Тайтору Белсенип сүрөп алуучу, Белгилүү кыргыз элим жок! Кимдер каалап койчу экен Мендей жесир катынды, Төлгөгө чаап көрөйүн Энеке, Тайтору тулпар атымды. Эгерде чыгып келсе Тайтору Бир жакшылык көрөмүн. Букардагы сан байге Энеке, камчыга ченеп бөлөмүн. Канкор* уулуңдан калган жалгызды Быйыл эне көзүм менен көрөмүн. Калкыңа кабар саламын, Канымдан калган жалгызга Алтын таажым* кийгизип, Алтын такка* мингизип, Ушу турган Букарга Быйыл кан көтөрүп аламын. Эгерде артта калса Тайтору, Кыйын күн түшөт башыма, Кыйналып санаа бөлөмүн, Канымды өзүм төгөмүн. Алтымыш кой, кырк тайга Сатып алган Актинте Кындан сууруп аламын, Бүгүн, кызыталак жанымды, Курмандыкка чаламын. Кыйналып туруп өлөмүн, Эне, бүгүн кыямат жүзүн көрөмүн. Батаңды бергин алайын, Бадыша атам алдына Эркекче болуп барайын. Чыгып келсе Тайтору Чын кудурет колдосо, Ушу турган Букарга Бир тамаша салайын. Дубаңды* менден аяба, Байгамбар* чалыш энекем, Батаңды менден аяба. Ак байбиче Чыйырды, Кол көтөрүп барбайып, Күрсө-күрсө жөтөлүп, Алда деп колду көтөрүп, Жараткан деп жар ыйлап, Бир кудайга зар ыйлап, А дүйнө кеткен Манасты Колдой көр деп дагы ыйлап. Ажыбай, Бакай эки кан, Ар иш кылып колдой көр, Айланайын бир кудай Балам, Каныкей ишин оңдой көр! Алмамбет, Чубак эгизим, Жесириме көзүң сал, Сыргак, Серек теңизим Бу жеңеңди сүрөп ал! Алтымыш түрдүү кожосан* Кырк эки кызыр*, илиястар*, Ишин кудай оңдочу Жесиримди колдочу! Жесир байкуш баламды, Айланайын бир кудай, Жан деп кудай жаратсаң Жер каратып койбочу! О, Каныкей, кулунум, Тилегиң кудай берсинчи, Ушу турган Тайторуң, Букарга чыгып келсинчи! Каралуу жеңең Каныкей Энеси Чыйырдыдан бата алып, Манастын зайбы Каныкей Букарды көздөй аттанып, Бөксөнүн жолун төтөлөп, Энекең Тайторуну жетелеп, Касабасы калкылдап, Жабдыгынын баарысы Бой-боюнда жаркылдап. Көргөндүн көөнү бөлүнүп, Сөлөкөтү сөөлөтү, Илгерки эр Манастай көрүнүп. Кара чаар кабылан, Капталында чамынып, Кайран жеңең долуну Каймана* колдоп алыптыр. Чолок чаар арстан, Жандай салып чамынып, Жана колдоп алыптыр. Каарданса жеңеңдин Кабарынан жан чыгып, Жүзүн карап олтурсаң, Эки беттин ортосу Бир байпактык түк чыгып. Оозунан жалын шыркырап, Каалгадай кайран тиш, Таруудайдан быркырап, Оозунан жалын төгүлүп, Опол* тоодой көрүнүп. Букарга кирип барганда Букардагы сегиз кан Көңүлү жаман бөлүнүп, Сөлөкөтү сөөлөтү Жеңеңдин, жалаңкычтай көрүнүп. Катындыгын билбестен, Букардагы сегиз кан Как жарылып дыркырап, Эки колу боорунда Баарысы, салам айтты чуркурап, Ак селдечен кожосу*, Дарс* окуган молдосу. Көк ала сакал карысы, Бирөө эмес, ошондо Букарлыктын баарысы. Баспай Букар сандалып, Катындыгын билбестен Жеңекеңе таң калып, Букарлыктын далайы Кыбырашып жарданып: Белгилүү экен, бел экен, Бу кайдан чыккан эр экен? Кең көкүрөк, жайык төш Келберсиген шер экен, Он эки мүчө тең экен. Сөлөкөтү сөөлөтү, Атка минген келбети, Манас өңдүү көрүнөт. Же Манастын жээни бейм, Же Манастын таайы бейм! Урааны ким, дайны ким? Уругу кайсы болуучу? Манас өңдүү шер экен, Күтүп алчу эр экен. Намысты таштап бул жерге, Кан көтөрүп муну алсак Ак марал айдап уй кылат, Ай ааламды буй кылат. Көк марал айдап уй кылат, Көрүнгөндү буй кылат. Сегиз кан журту таң калып, Баары карап жарданып, Тааныбаган сегиз кан. Муну мындай таштайлы, Таанып жүргөн букарлык Мындан кабар баштайлы. Букарлык көрүп жеңеңди Баскан изин бычактап, Тегиз Букар чогулуп, Жеңекеңди ушактап: Оңбосо катын оңбойт ко, Катын деген калайык Дин мусулман болбойт ко. Болбой турган себеби: Тайган иттей желди эле Манас кандан айрылып, Кечээ, канчык Таластан тентип келди эле. Колундагы баласын Кыркып ийип чыбыгын, Кылып берип ырымын. Ит аягын кечирип, Кылычтын мизин аттатып, Ысмайыл багып алгын деп, Таалай кылган жалгызын, Ысмайылга берди эле. Багылып жүргөн баласы, Быйыл он экиге келди эле, Канкору Манас өлгөнү Быйыл он эки жылга келди эле. Тоо башынан кыйкырган Быйыл улар* болуп калыптыр. Эптеп эрге тийүүгө, Эр кыдырып жүрүүгө, Бу, канчык, кумар болуп калыптыр. Эри өлгөнгө сүйүнүп, Эркектин киймин кийинип. Ичке жолун төтөлөп, Карыганда бир атын Чабамын деп жетелеп, Будурмак талын кыйсачы, Букардын каны Темиркан Бузулган кызын тыйсачы! Адырмак талын кыйсачы, Букардын каны Темиркан Ары жок кызын тыйсачы! Тыйылбаса бу кызы Сегиз кан элин жыйсачы, Же бирөөгө нике кыйсачы. Чапкан аты балпылдап, Артта калса талпылдап, Баягынын, ары жок жесир кызы дебейби? Шылдың кылып жети кан, Андан кийин жебейби? Бу көп дүнүйө, көп алтын Чачкан кызы дебейби? Букарды көздөй жөө тентип Качкан кызы дебейби? Оңбосо катын оңбойт ко, Ургаачы деген кызталак, Эгерде эки болбойт ко. Жесир жүрүп капырдын Желиккенин карачы, Ат чабам деп Букарга, Ээликкенин карачы. Эркек киймин бу катын Кийингенин карачы, Эри өлгөнгө кубанып, Сүйүнгөнүн карачы. Калайык ук, каның ук, Калың журттун баары ук, Биздин, Букардын тузу ушундай. Телик куш* келсе жай болот, Тентиген келсе бай болот. Алты жыл турса Букарга Көңүлү гүлдөй жай болот. Түк кудайды тааныбай Ушундай, тентиген келсе бай болот. Деп ошентип калың журт Тизеси жерге бүгүлүп, Темиркандын алдына Кирип келди жамандап, Барча* журту жүгүрүп. Баскан жерин тамандап, Коё берди чуркурап, Каныкейди жамандап. Таксыр, жаман көрсөң, жаман көр, Будурмак талың кыйып ал, Бузулган кызың тыйып ал! Бу Букардын шаарынан Армандуу, муңдууң жыйып ал, Ары жок кызың тыйып ал! Татытып ичер Букардан Тузуңду кудай уруптур. Эри өлгөнгө сүйүнүп, Эркектин киймин кийинип, Бузулган жолду төтөлөп, Карып келген бир атын Чабамын деп жетелеп, Кызыңды кудай уруптур! Ээлигип кызың туруптур, Эсепсиз кудай уруптур! Темиркандын тентиген кызы дебейби? Ушинтип бизди жебейби? Уят кылып койбойбу? Ушинтип бизди сойбойбу? Калктын баарын жыйыңыз Бу кызыңды тыйыңыз! Минтип журту айткан соң Букардын каны Темиркан, Угуп алып тардыкты*, Ушинтип жаман ардыкты. Калың журтун жемелеп, Кайраттанды Темиркан: Куудай сакал карыңды, Кудай алсын баарыңды, Өз баламды жамандап, Күйгүзмөк болдуң жанымды! Калк буйласы Каныкей Кантип андай кылсын деп, Эркек киймин уялбай Не бети менен кийсин деп. Кантип эле Каныкей Карган атын жетелеп, Чабамын деп жүрсүн деп. Ардыккандан өлө албай, Өз жанын өзү кыя албай, Бууругуп кетти Темиркан. Кароолдон чыгып караса Баягы, кайран бала Каныкей, Олоңдой чачты бек курчап, Төбөсүнө түйүптүр, Ок өтпөгөн жоо жарак Баарын катар кийиптир. Кылыч, балта, найзасын Орду-ордунча илиптир. Кара болот Зулпукор Билекке кынай чалыптыр. Эки миздүү Актинте, Кынынан сууруп алыптыр. Эркек киймин кийиптир, Сегиз кан журтун тебелеп, Баягы, Каныкей бала жүрүптүр. Көргөндүн көөнү бөлүнөт, Ар мүчөсүн карасаң Өтүп кеткен күйөөсү Манас канча көрүнөт. Каныкейди көргөндө, Кан эмеспи Темиркан Көрүп алып тардыкты, Көп бек кейип ардыкты. Каныкей мындай болгон соң Ким ушундай болбойт деп, Колун булгап сабылып, Каныкейге таарынып: Эй, Каныкей, кулунум, Атыңдын оозун бура тур, Абийирим кетти Каныкей Алдыңкы жерге тура тур. Өткөрө башың барында Кулунум, өзөнгө бойлой конбочу. Өлөрман катын дедиртип, О, Каныкей, кулунум Калкка шылдың болбочу. Бел байлаган белиң жок, Берен балам, Каныкей Бегирээк атың чабуучу Белесте турчу кыйкырып, Белгилүү Манас шериң жок. Ат чабам деп Каныкей Бузулбачы жөнү жок. Догурунуп Каныкей Көп алтын санап таппачы, Көп канга шылдың бир болуп, Кулунум, Тайторуңду чаппачы. Сен балам, бел байлаган белиң жок. Кабылан Манас шериң жок, Сенин, ат чаба турган жөнүң жок, Айкырып сүрөөн салуучу, Ак жолтой кыргыз элиң жок. Жесир жүрүп кулунум, Желикпегин жөнү жок. Ой, Каныкей, кулунум, Ырыска тууган чунагым, Сегиз жүз түтүн колуңда Каныкей, жан кордугун тарттыңбы? Төрт түлүктүн* баары бар Каныкей, мал кордугун тарттыңбы? Ой, Каныкей, кулунум, Аркар атса бөздөп ал, Алакандай Букардан Кан башым менен мен өзүм Төрт тулпар чаптым көздөп ал. Өзүм чаптым Актулпар, Чыгып келсе Актулпар, Баш байгесин өзүң ал, Башы менен кошуп ал. Шаатемир чапты Чоңкүрөң, Ысмайылдын Чоңкашка, Көлөйкандын Кара кашка аргымак, Экөөнү таштап бирөөнү ал. Кимиси чыгып келсе да Башы менен, баш байгесин такыр ал, Мен сенден ат талашсам оңбоюн! Атасы жесир деген соң, Ардуу жеңең Каныкей Арданбай кантип туруучу. Аргымак жалдуу тайкушуң, Айкөлүнөн айрылып, Арданып жүргөн байкушуң, Сайсөөгү бөлүнүп, Көзүнүн жашы төгүлүп, Каныкей туруп муну айтат: Каркыра деген кайран куш Карчыгага* жегиздиң, Капага малган кайран жан, Качып келсем Букарга Атама жесир дегиздиң. Кууну кушка жегиздиң, Куруп турган жанымды Атама жесир дегиздиң. Оңбогон атам оңбодуң Жесир деп кошо кордодуң. Кагылайын, атаке, Сан жыйылган топ беле. Самаркан, Букар бул шаарда, Элинен чогуу айрылган Менчелик жесир жок беле?! Ата, кагылайын, атаке Актулпар чапсаң ал чыкса, Малдан өлгөн мен канчык, Баш байгесин алганда Не мураска жетейин, Тоспо, ата жолумду, Коё бер ата колумду, Таалайга бүткөн мал эле Ушул турган Букарга Тайторум чаап кетейин. Кимдер сүйүп койчу экен Мендей жесир катынды, Төлгө кылып көрөмүн Тайтору күлүк атымды! Белекке чапчуу Тайтору Белгилүү күлүк мал эле. Ушу быйыл Тайторум Алтымыш асый* болду эле. Астыга келсе Торумдун Баш байгесин бөлөмүн. Артта калса Тайтору Сизге жесир дегизбей, Ажалдан мурун өлөмүн! Аргымак атым барында Атаке нарга* жүгөн катпаймын, Атымды чаппай жатпаймын. Сегиз кан журтуң жыйып кой, Эселек элиң тыйып кой! Оңбогон бирөө оңбосо, Атымдын жолун торгосо, Аябаймын жанымды Бүгүн төгөм канымды! Атыма бирөө катылса, Жолунан кармап аламын, Жол үстүнө сүйрөтүп, Курмандыкка чаламын. Өткөрө иттик кылганын Башын кесип аламын, Каарланып күчөсөм Даңгыттарга жарамын! Деп ошондо муну айтып, Кара жаак ак камчы Кармай калып имерип, Каң дегисе Торуну, Такымга тартып жиберип. Жердин жүзүн уратып, Ат айда деп бакырып, Букарга кирди чуратып. Ойду көздөп бакырса, Ат айда деп чакырса, Ойдо бир жан калган жок, Тоону көздөп бакырса, Ат айда деп чакырса, Тоодо бир жан калган жок. Ошондо жеңең долунун Өлгөн менен арман жок. Ат чабуучу талапкер, Ат байлаган заяпкер*, Жол-жолдорун төтөлөп, Жолу болсун сегиз кан Ат-аттарын жетелеп. Аркы-терки басышып, Аха-ахалашып шашышып. Он башылар ороктоп, Элүү башы кожоктоп, Алы калбай шашышып, Чубатууга басышып, Жыйылган адам көп экен, Найзанын башы чабышып, Адамдын башы кагышып, Жээк тартып кылкылдап, Жергелешип былкылдап, Букардын ичи былкылдап, Кыжылдаган жан болуп, Букардын ичи чаң болуп. Топурак учуп тоз каптап, Букардын ичин эл каптап, Караса көзгө илинбей, Кайда экени билинбей, Топтолтура эл каптап, Толуп журту келди эле. Катын да болсо мамындай Кан эмеспи Каныкей Калың элдин ичине Буйрук кыла берди эле. Атты катка салгыла Ат эсебин алгыла, Минтип өнөр тапкыла. Атты катка бир салып, Андан кийин чапкыла. Бул акылды албасаң, Минтип атты чаппасаң, Аргымактан ат өлүп, Азаматтан эр өлүп, Айыбы жаман болбосун Бул буйрукту кылды эле. Асыл энең Каныкей Атка минер ыктууну, Азаматтан мыктууну, Баарын катар жыйды эле. Катындыгын билбестен, Калайык тилин алды эми, Кандын каны экен деп, Ошончолук калайык, Жеңекеңдей долуга Аң-таң калып калды эми. Кыймылдаган жан болду, Букардын ичи чаң болду. Букардагы Молдосан Артык катчы бала экен, Ат каттаган ал болду. Бир убакта караса, Ак кагазга кат толгон, Катын окуп караса, Букарга чапчуу күлүк ат Алты жүз кырк үч ат болгон. Ошондо асыл энең Каныкей Ай караңгы болгондо, Түнүм кандай болот — деп, Артта калса Тайтору, Күнүм кандай болот деп. Бел байлаган белим жок, Бу жерде кыргыз элим жок, Ушундай белең дүйнө бок?! Бу дүйнөдө сөзү ачык, Өлмөйүнчө жеңекең, Артык сынчы көзү ачык. Ооздогу темирден Чайнашчу күлүк бар бекен? Өр жерде өпкө суурушуп, Кудай, кармашчу күлүк бар бекен? Адырмак, белес, кумайда, Жанашчу күлүк бар бекен? Намыска чуркап алдыдан, Талашчу күлүк бар бекен? Деп ошентип Каныкей Белди бекем курчанып, Акборчукту бир салып, Арман менен сөз салып, Чубап жаткан тулпарга Байкап турду көз салып. Баары тулпар көй кашка*, Байкас кылып калды эми. Алты жүз кырк үч тулпардын Бирөөнү койбой жеңекең, Баарын сынап алды эми. Акборчук оозун бурду эле, Абайлап тиктеп турду эле. Үч жүздүн уулу казактан, Каңгылардын канынан, Сары-Арканы жердеген, Салмактуу кыйын эр деген, Көк өтүктүн өкчөсү*, Айдаркандын Көкчөсү, Көкчөнүн уулу Үмөтөй Сары-Арканы жайлаган, Сан күлүгүн байлаган. Күлүктөрү кулача, Маңдайы кашка тумарча, Кетмен соору, кең туяк, Баары жогу тулпарча. Сегиз кандын бири экен, Ат чабам деп ал келген, Анын аты жанакы. Бер жагына көз салса, Анжыяндан келиптир. Кара байыр казанат, Төмөнкү, кең Алайдан келиптир. Калбыр өпкө, жез билек Кең Кырымдан келиптир. Кулжа моюн төгөрөк, Жети-Суудан келиптир. Каман соору, үкү аяк, Чамбыл-Белден келиптир. Теке жоомарт аргымак Кең Кашкардан келиптир. Кыска моюн, туу чунак Кээ бир тулпар келиптир. Кара байыр, казанат Кээ бир тулпар келиптир. Калбыр өпкө, жез билек Кара болот ооздук, О, кудай, чайнашчуудан келиптир Алты күн тынбай, суу ичпей, Кармашчудан келиптир. Кең көкүрөк, тайкы жал Көй кашкадан келиптир. Келишимдүү чоң тулпар Бир башкадан келиптир. Ал аттарды көргөндө Аргымак жалдуу тайкушум, Чын кудайга жалынып, Чыркырап ыйлайт байкушум. Ыйлап жеңең сабылып, Бир кудайга жалынып. Бере көр деп сөз салып, Тайторуга көз салса: Оң кулагын жапырып, Кара жердин кыртышын Төбөсүнө сапырып, Калган экен Тайтору, Кара болот ооздук Көмөкөйгө каккылап, Тал жибектей куйругун Чаткаякка чапкылап, Сайсайлап жүнү бөлүнүп, Аркардай көзү көрүнүп. Башын шилтейт жаныбар Көкүлдү көккө зыргытып, Туягын жерге мылгытып, Калган экен Тайтору. Чиркин, менин маңдай сөөгүм кайкы эле, Бадышам көзү өткөндө, Күн көрөрүм тайкы эле. Ошо тайкыраак шорум болбосо, Ушу бүгүн Тайторум Башын жерге салат ко, Ушу турган Букардын А, кудай, баш байгесин алат ко! Багымды кудай ачат ко, Ичим толгон көп күйүт Бүгүн кудай чачат ко! Болбосо, артта калып Тайтору Ардыккан бойдон Каныкей Арданып бейбак өлөт ко! Арман менен бу катын, Кыямат жүзүн көрөт ко, Тилегеним бир кудай, Болбосо, Тайторум чыгып келет ко! Өзөндүү дайра булакты, Өлгөндө көргөн чунакты, Бүгүн, энеси шордуу көрөт ко! Көөдөнгө батпай көп санаа, Ушуну айтып энеңдин Көзүнүн жашы он талаа. Ай караңгы болгондо Түн эмине болот деп? Артта калса Тайтору Ээ, кудай күн эмине болот деп?! Аргымакка жалтайкуш, Айланайын Тайтору, Айлымдан азган мен байкуш. Белгилүүм жок, белим жок, Бекем сени сүрөөчү Белгилүү кыргыз элим жок. Качып кирер токой жок, Караан кылып турганга Канымдан калган ногой жок. Канатың жерге сала көр, Кагылайын Тайторум, Арбытып арыш ала көр! Араандай оозуң ача көр, Кагылайын бууданым, Жериңди тактап баса көр! Теги курган башымды Телик кушка жегизбе, Артта калып Тайтору Ушу турган Букарга А, кудай, тентиген катын дегизбе! Деп ошентип муну айтып, Алты жүз кырк үч тулпарга Аманат деп Торуну, Кошуп туруп калды эми. Букар ичи, ээй, чаң болуп, Кыймылдаган жан толуп. Букардагы Эшенчал, Алтымыш балбан жанында Ат айдаган ал болуп. Он башысы ороктоп, Бакандары короктоп. Балбандары барбактап, Баатырлары дардактап, Бөксө жол менен чаң салып, Жүрүп чыгып келатат. Баспачудай аттарды Касадан* ары бир коюп, Тийип чыгып келатат. Эшенчалды көргөндө, Жини кайнайт женекең. Эр мүчөлүү жеңекең Алтымыш балбан, Эшенди Тура тур деп чакырды. Атаңдын көрү Эшенчал, Бул сөзүмө кулак сал. Алтымыш балбан, Эшенчал, Бирөөң калбай баарың кел, Ак сакалдуу карың кел. Бу түрүмдү көрбөсөң, Бу тилимди албасаң, Кызыкты менден көрдүңөр, Баары-жогуң өлдүңөр! Алтымыш балбан, Эшенчал Ат айдасаң, бат айда, Аттын баарын катуу айда. Мындан ары айдасаң, Кең-Булакты басасың, Түгөнгөн тоонун тумшугун Өлбөсөң Эшен ашасың. Ар жак жагы мунарык Кең Букардын зор Ак-Чий, Зор Ак-Чийди басарсың. Чоң Ак-Чийди басканда Бөйрөгү калың ор* ошол, Атчан киши жол жүрсө Алты күндүк жол ошол. Жана Эшенчал кебим ук, Жаңыла көрбө сен ошол Ал Ак-Чийге барганда, Томуктай болгон тоосу жок, Токумдай болгон коосу жок, Буурсун тийген чийин жок, Суур казган ийин жок, Чып этип ууртар суусу жок, Чымчып жээр чөбү жок, Боз мунарык күйгөн кум, Ойлосоң Эшен мына бул, Казгалдак учса карыккан, Кара жору учканда Канаты жолдо талыккан. Мунарык болуп учтанган, Булуңгур болуп бурчтанган, Өлбөсөң мындан өтөсүң Андан ары барганда Салынып кирген урчукта, Салаңдаган тумшукта, Жонуна чыга барганда Жоругум Эшен кебимди ук, Ит-Торпунун бели ошол, Ашып түшсө ар жагы Ит-Өлөрдүн чөлү ошол. Андан ары барганда Будур-будур бел келет, Будурмак ашуу жер келет. Андан ары барганда Адыр-адыр бел келет, Адырмак ашуу жер келет. Ар жак жагын айтайын Кара-Деңиз көл ошол. Бутун кырсык чалбаса, Бууданды кудай албаса, Жетип айдап коё бер Тайторуга жер ошол. Бу сөзүмө көнбөсөң Кара-Деңиз дарыя Жеткизип айдап бербесең Башын жерге сала албай, Аркардай арыш ала албай Артта калса Тайтору Оңбогон Эшен оңбосоң, Бул сөзүмө болбосоң, Катын деп мени кордосоң, Жолуңдан кармап аламын, Жол үстүнө сүйрөтүп, Даңгыттарга жарамын. Кашайта көзүң оёмун, Эшенчал сени соёмун. Ичиңден чыккан кара кан, Кочуштап ууртап тоёмун. Эшенчал сени сойбосом, Каныңа мыктап тойбосом, Арка гана чачым иейин, Туудурган атам так эле, Темирканга тиейин. Тентиген катын дедиртип, Кантип тирүү жүрөйүн. Муну айтып Каныкей Бурулуп долу турду эле, Муну угуп Эшенчал Мурдалап коркуп жан чыгып, Эшенди кудай урду эми. Ойлонуп туруп Эшенчал, Билегинен сап кетти, Жүрөгүнөн кап кетти, Бетинен кызыл кан кетти, Эшенчалдан ал кетти, Көөдөнү кетти кирилдеп, Сакалы кетти бириндеп. Асмандан алданын күнү бүркөлдү, Башына алтымыш санаа бир келди. Ойлонуп Эшен кыңкылдап, Ой ойлонот былкылдап, Көңүлү кетип бөлүнүп, Айтып турган Каныкей, Жалаңкычтай көрүнүп, Ой ойлонуп кыңкылдайт, Ичинде Эшен былкылдайт. Бу кармаса кармап алат деп, Кара баскан бу катын Артта калса Тайтору Бирөөбүздү түк койбой Курмандыкка чалат деп, Бу баарыбызды түк койбой Такыр кырып салат деп. Ай талаада кол салса Бул өңдөнгөн канчыктын, Колунан кимдер соогатка сурап алат деп. Болсун долу — баатыр деп, Кара-Деңиз дайрага Жеткирип айдап бербесек Жети атабыз каапыр деп, Ат байлаган кермедей Такыр бойдон өтөлүк, Айтканыңа жеткизип, Атыңды айдап бербесек Сиздин тилди албасак Капыр бойдон өтөлүк. Өлө турган уу жалап, Өлүп кетер ант кылып. Ак буудай унун чайнады, Келеме шарып кармады. Убаданы бек кылды, Ошондо адам гана өлчү шерт кылды. Убаданы бек кылып Атты Эшенчал айдап кетти эми. Ат жайына айдалып, Эчак барып жетти эми. Төлгөгө чапты Тайтору, Төрөнүн зайбы Каныкей, Муну мындай таштайлы Букардын каны Ысмайыл, Каныкей менен уялаш, Мындан гана кепти баштайлы. Кесиреттүү* Ысмайыл Букарда жатып кеп укту: Бузулган эжең Каныкей Букарда жатып ээлигип, Атын чапты деп укту. Жесир жүрүп жээлигип, Жерге кирип кетсечи, Ат чабам деп ээлигип. Ичке жолун төтөлөп, Алтымыш асый бир атын Капыр, чабамын деп жетелеп. Арсызды кудай урганын. Ат чабам деп турганын. Көөдөктү кудай урганын, Минтсе долу оң кылбайт, Эгерде бизди соо кылбайт, Капыр, жесир жүрүп жээликкен, Ат чабам деп ээликкен, Арсыз мынча болобу? Каралуу жүрүп кутуруп, Капыр мындай болобу? Бузулган жагын төтөлөп, Каралуу жүрүп бул долу, Тайторусун жетелеп. Бу сыздаган сөөк кимдики? Сынган намыс кимдики? Кеткен намыс кимдики? Келген намыс кимдики? Капыр, жесир жүрүп жээлигип Ат чабам деп ээлигип. Эркек киймин кийинип Эселек* мындай болобу, Эри өлгөнгө сүйүнүп. Кыйшык жолун төтөлөп, Кыйын мүшкүл кылды го, Ат чабам деп ээлигии, Тайторусун жетелеп. Болбосо канчык бу долу Сегиз кандан эр издеп, Болбой калган кезиби? Эрге көөнү бурулуп, Канчыктын, оңбой калган кезиби? Төрө жездем Манастын Төшөгүн баскан оңобу? Бу, төрөнү кордоп отурган Бул өңдөнгөн карабет, Эгерде эки болобу? Кордоп жүрсө Манасты Минткен канчык оңобу? Таалайлуу Манас шер эле. Далай жердин баарысын, Азат кылган эр эле. Арбагын кордоп отурган Ушул өңдүү ургаачы Эгерде гана эки болобу?! Таянган жери Темирдей, Ысмайылдын эжеси Атын чаап арт жакта Калып калды дедирбей Семетей бузуп жиберип, Жолунан кармап албасам, Жол үстүнө сүйрөтүп, Жоболоңдуу канчыкты Жолго кармап жарбасам! Ошондой деп Ысмайыл Ысмайылдын ак сарай, Каалгасы темир сом калай, Каадасы журттан бек кыйын, Кан эмеспи бир далай. Тегереги чынар бак, Ортосунда алтын так, Чуркап чыгып тагына Кабар берди Ысмайыл, Семетейди баш кылып, Ошондо желдетинин баарына. Барабанды чалды эле, Сурнайын беш сапар Бек кыйкыртып алды эле. Добулбасын карс уруп, Дүңкүлдөгүн чалды эле. Ысмайыл кабар бергенде Тизелери бүгүлүп, Балбандары жүгүрүп. Он башысы ороктоп, Элүү башы элтеңдеп, Кандай чыккан доо бар деп, Кайда жүргөн жоо бар деп, Найзакерден ыктуусу, Жазбай аткан мергени, Жаңылбай турган чечени, Билимдүүсү карысы; Жоо келгендей жабылып, Балбанынын баарысы Басып барып турду эле. Букардын каны Ысмайыл Каарданып бакырды, Беркелгин деп ошондо Семетейди чакырды. Семетей жетип келгенде, Коё берди кызталак Эжекеси Каныкейди жамандап. Ошо кезде Семетей Аркалап чапан кие элек, А дүйнө кеткен Манастын Ата экенин биле элек. Тартылуу жаткан Кара-Кыр Желе экенин биле элек. Муңдуу катын Каныкей, Мунун, эне экенин биле элек. Энекеси Каныкей Тайган иттей бүрүштөп, Желгендигин биле элек. Таластан качып жөө тентип, Келгендигин биле элек. Беш аркар жылдыз* баткыча Ийиктей* болгон ак эмчек Эмгендигин биле элек. Букардагы Ысмайыл Чийип турду сызыкты, Каныкейди жамандап, Ошондо, айтып турду кызыкты: Ой, Семетей, кулунум, Келгендерден кеп уктум, Кесиреттүү эжекең Жесир жүрүп жээлигип, Ат чабам деп ээлигип, Жерге гана кирди деп уктум! Эри өлгөнгө сүйүнүп, Эзелки долу ал бейбак, Эркек киймин кийинип. Бузулган жолду төтөлөп, Алтымыш асый бир атын Чабамын деп жетелеп. Эбин таап көйнөк кие албай, Эптеп эрге тие албай. Эл кыдырып чыр баштап, Эсепсиз уят бир кылды, Эжеси жесир дедиртип, Балам баарыбызга чыр кылды. Бу жорук кайдан көрөлүк, Тентиген катын дедиртип, Баарыга шылдың болгончо, Тирүү турбай өлөлүк. Ой, Семетей, кулунум, Өзөндүү дайра булагым, Өлгөндө көргөн чунагым. Боз ала туйгун болпоңум, Боз карчыга чолпонум, Ай, Семетей, барып кел Астыга келсе Тайтору Манас, Манас бакырып, «Манастап» ураан чакырып, Бери сүрөп алып кел. Артта калса Тайтору Кармай калып канчыкты Курмандыкка чалып кел. Жол үстүнө сүйрөтүп, Даңгыттарга жарып кел. Башын кесип байланып, Атакең Ысмайылга алып кел. Жесир жүрүп жээликти, Жерге кирсин ал катын Ат чабам деп ээликти. Жездеңден эжең калганы Жыл эсебин алганда Он эки жылга толду эле, Ушу быйыл эжеңдин, Букарга тентип келгени Туура он эки жыл болду эле. Жесир жүрүп жутунуп, Ат чабам деп кутуруп, Ары жок мынча болобу. Ай ааламга бузукту Арсыз эжең салбасын, Арам өлгөн долуга, Артык балбан күң* эле, Айланайын, кулунум, Семетей, алың жетпей калбасын. Таңга жайык* болжош ал, Таамай жерден жолдош ал. Кара мылтык карс этсе, Качпай турган мыктууну ал. Чогоол мылтык чорт зтсе, Чочубачу мыктууну ал. Бет алышкан жоо болсо, Бек кармап найза сунчууну ал. Бейпайлуу мүшкүл иш болсо, Атыңды кармап турчууну ал! Бурамалуу жез найдар*, Бурчтан кармап имерди, Бузуп жатып баласын, Эжеңди кармап сойгун деп, Энеси Каныкейге жиберди. Жетимиштей балбаны Жетим чиркин балага Жолдош боло калганы. Ошо кезде Семетей Тилегин кудай берген кез, Жашы он экиге келген кез. Ысмайылдан кеп угуп, Качып жүргөн Каныкей Атын чапты деп угуп, Кашайта көзүн оюуга, Кармап алып союуга. Арсыз катын долуну, Жолдон кармап алууга, Баланын көөнү бузулду Курмандыкка чалууга Баатыр, жесир жүрүп бул эжем, Желигет деген эмне? Эркек киймин кийинип, Ээлигет деген эмне? Угуп алып тардыгып, Ушинтип бала ардыгып. Астындагы мингени Темиркандын тулпары, Колундагы кылычы Ысмайылдын болоту. Ачууланып Семетей Оозунан жалын шыркырап, Каалгадай кайран тиш Таруудайдан быркырап. Бурулбастан жол жүрүп, Ат чабуучу талаага Балбандардын баарысы, Он башысы ороктоп, Найзалары короктоп, Желдеттери* желигип, Жетимиңдин жанында Кетип барат ээлигип. Ат аябай жол жүрүп, Аянбастан мол жүрүп, Жүрө чыкты Семетей, Жетимиш балбан жанында, Ээр белдей кум белден Күйө чыкты Семетей. Тегерегин карабай, Ысмайылдан кеп угуп, Тегеле жанын аябай. Барабанды чалышып, Кысык жол тосо барышып, Мына минтип энеңди Жетим тосуп калды эми. Муну мындай таштайлы, Ээр белдей белесте Эс таба албай туруптур, Энекеңиз Каныкей, Ошондон кабар баштайлы. Кайран энең Каныкей Касиеттүү жан эле. Үнү угулат, өзү жок, Женекеңдин ийнинде Жылаңач бала бар эле. Дозок менен күйүттү Угузуп турган ал эле. Кулактан кармап кыбырлап, Ошо кезде баласы Айтып берди шыбырлап: Ой, Каныкей, байкушум Казгалдак деген кайран куш Кайрылбаган талаадан, Ат чабам деп желигип, Ажалдан мурун өлөсүң, Кардыңдан чыккан баладан. Астыга келсе Тайтору Жетимиңди көргөнүң. Артта калса Тайторуң Ажалдан мурун өлгөнүң. Астыга келсе Тайтору Тилегиң кудай бергени. Артта калса бул атың Күзгүнүн шаарын сүзүп кой*, Күдөрүң жандан үзүп кой. Жетимиш балбан жанында Жетимиң келет желигип, Кылычтары кылкылдап, Башынды кесип алууга. Кан буйругу мушкүл иш, Башыңа келди эми күч. Артта калса бу Торуң Арка чачың өрөсүң, Буйрук алган балбандан Ажалдан мурун өлөсүң. Туура долум жана ук, Тууганың болду душманың, Ичиңде калды бушманың. Найзасын тандап имерди Бир тууганың Ысмайыл Өзү бузуп жиберди. Чымынча соёт жанынды Кетирет сенин алыңды, Каның, Манастан калган Семетей Төккөнү келет каныңды. Бүгүн каала, эртең жок, Ушундай болот дүйнө бок. Баатырдан калган жетимиң Башыңа салат калың чок. Ажыратып алуучу Байкасаң кыргыз журтуң жок. Бул кабарды укканда Касиеттүү долунун Ичи өрттөнүп болду чок. Кабырга сөөгү сөгүлдү, Көзүнүн жашы төгүлдү, Көңүлү чиркин бөлүндү. Үстүнө каран күн түштү, Жеңекеңдин башына Жетимиш мүшкүл бир түштү. Кайрылыштуу талаадан, Катуу коркуп чыркырап, Кардынан чыккан баладан. Акборчук оозун бура албай, Көзүнүн жашын тыя албай, Бөдөнөдөй шордуу көз, Өзүң көргөн энеңден Бөлөк-бөлөк жаш кетип, Карагаттай кайран көз Камчы бою жаш кетип. Казгалдак деген кайран куш, Кайрылбаган талаадан, Ат чабам деп желигип, Ажалдан мурун өлөмбү Кардымдан чыккан баладан? Эсилден* калган жан ботом Эбин таап көйнөк кие элек, Эси кеткен мен долу Эне экенин биле элек. Жолуман кармап алат, ээ, Жалынсам жаным түк койбой Жоболоңдуу жанымды, Курмандыкка чалат, ээ! Аркама бүткөн олоң чач Өрүп алмак болдум, ээ, Ат чабам деп желигип, Канымдан калган чунактан Өлүп алмак болдум, ээ! Кудайдын салган буйругун Көрүп алмак болдум, ээ, Өз чолпонум жоо чыгып, Өлүп алмак болдум, ээ! Кут |
|
Бөлүмдүн статистикасы
соңку 15 мүнөт ичинде колдонуучу (Катталган: , коноктор: ) бул элдик аудиого кирди:
|
|
Aitysh
Бексултан Жакиевдин "Саякбай атанын айтуусундагы улуу эпостун "Каныкейдин Тайторуну чапкан" бөлүгүн дайыма машинамда алып жүрөм, жолго чыкканда угам, жөн укпай ыйлап угам" дегенин уккан элем. Ошол мага абдан чоң таасир калтырган эле.
Кыргыздын маңдайына бүткөн кереметтер!