[Tatli_Melek]

Жардык кылдым, жедигер,
Көп олжону алгыла,
Канчоро кандын доору деп,
Угуза кабар салгыла!»
Деп ошентип Канчоро
Эл бүлдүрүп, журт бузуп,
Бузук жакка камынды.
Ээ кызыталак, Канчоро
Башынан кар кетпеген,
Боз ала борчук тоо эмес,
Болбогурду көрдүңбү
Же калмактан келген жоо эмес.
Өз болотун мокотуп,
Өз тууганын жоготуп,
Бузулган экен быйыл түш,
Өзүнүн элин талаткан,
Кылымда болбойт мындай иш.
Калың кара жедигер
Акылманы муну ойлоп:
«Кылымдан ишти оңолтсо,
Шайтан болуп кагышып,
Туткагы кармап арам бул,
Биздин Кыяз канды жоготсо,
Айылды чууга салар деп,
— Өзүнүн калкын минетти,
Бизди кайдан аяр — деп,
— Өз агасын өлтүрүп,
Өз тууганын кор кылган,
Кайсы жерде бу шумдун,
Кимге элдиги бар экен?
Жаратылган абыдан
Жаткан кудай каары экен
Биздин эр Кыязга кай жерде
Туугандыгы бар экен.
Улук болду Канчоро,
Канчоро эмес, шум чоро.
Эртеңки күндө чыр кылса,
Керикке кошун артат го,
Кернейин тартат го,
Жети өзөндө жедигер,
Бизди акыры кудай урат го.
Каардуу кыйын неме экен,
Калтырбай журтту кырат го.
Алдатып салып бу шумга
Биздин Кыязды кудай урат го,
Тагына бутун артат го,
Биздин калың кара жедигер
Бир азапты тартат го,
Бу кутурган чоронун
Куйкуму турат көзүндө.
Мунун култулдак турат сөзүндө.
Мунун чаары турат көзүндө,
Чабылып кетсин Канчоро,
Чатагы турат өзүндө.

[Tatli_Melek]

Ашкере терең ой-ойлоп,
Баш чайкашып, бой-бойлоп,
Жашы менен карысы
Артын ойлоп акыры
Акыл кошпой чорого
Алар эми турду эле.
Ар качандан бир качан
Арамдыгы көп чоро,
Айыкпастай түнөргөн
Арамдыкка көк чоро.
Калтырбай элди чакырды,
Каарланып бакырды:
«Калың кара жедигер,
Каның мында турасың.
Калк эскиртип, журт билген
Баарың мында турасың.
Билесиңер, жедигер,
Айчүрөк долу чатагын,
Ал Айчүрөк долуну
Кыяз кан албай жатарбы?
Ал Айчүрөк катындын,
Кылтылдаган капырдын,
Жергелүү кыргыз салышкан
Көрбөдү беле чатагын!
Алуучу Толтой кан болгон,
Күйүп өлгөн кутургур,
Күлчородон жай болгон.
Өткөн бир иш жайынан,
Айчүрөк долу айынан,
Эрен кожо кан өлгөн,
Эңишкен жандын баары өлгөн.
Жедигер журттун айылы,
Жесир калып зайыбы,
Бузулуп быт-чыт айылы,
Чыкпай калган белгисиз
Жедигердин дайыны.
Кезетиң келди, чырыңды,
Салбайсыңбы жедигер,
Толтоюңдун чын кегин
Албайсыңбы, жедигер!
Кезетиң келди колуңа,
Көрбөйсүңбү, жедигер,
Канкордун катын-балдарын
Бөлбөйсүңбү, жедигер,
Каның айткан жарлыкка
Көнбөйсүңбү, жедигер!
Сансыз дүйнө көп олжо
Таппайсыңбы, жедигер,
Семетей кандын ордосун
Чаппайсыңбы, жедигер!
Жана каардуу катын Айчүрөк
Олжо кылып долуну
Албайсыңбы, жедигер?
Жер, жериңе мактанып.
Барбайсыңбы, жедигер !
Жети-Өзөндөн койбой журт,
Жыйбайсыңбы, жедигер,
Сандаган малды той кылып
Сойбойсуңбу, жедигер!
Күндөй сулуу чүрөктү,
Күйүтү артык дүмөктү
Нике кыйып Кыязга
Койбойсуңбу, жедигер!
Кызык оюн, чоң тойго,
Батканың кандай, э Кыяз,
Ордо күтүп, так минип,
Чоң дөөлөткө керилип
Чоң тамаша, кең жыргал
Жатканың кандай, э Кыяз!

[Tatli_Melek]

Мээнет катын Чүрөктү
Белек тартып алыңыз.
Канчородой досуңду
Кан көтөрүп салыңыз!»—
Деп Канчоро турганда
Кыяз айтып жардыкты,
Ал Канчоро капырды
Ак кийизге салды эми.
Айланасы чынар бак,
Мунарада алтын так,
Алтын таажы кийгизип,
Алтын такка мингизип,
Кан көтөрүп алды эми.
Дарбазалуу коргонго,
Чачыкейдин ордого,
Жетип келди кабарчы:
«Канчоро кан болду!»— деп,
Айта келди кабарды,
Ошондо, эрке катын Чачыкей
Сүбөлөрү былкылдап,
Сүйүнгөндөн шыңкылдап:
«Кечээ төрө аман барында,
Күйүттүн көбүн билчү элек,
Канчоро менен экөөбүз,
Күбүрөшө жүрчү элек.
Кыраңга элкин конууга,
Эрди-катын болууга,
Убадабыз бар эле,
Сүйүнчүңө алтын ал» —
Деп, арамдыгы билинди,
Канчорого тийүүгө
Чачыкей катын сүйүндү.
Тоюна токсон тай сойду.
Дүнүйөнү тең коюп,
Семетейдин чоң ордо
Жедигерге бастырды
Агар алтын, ак күмүш
Зарып кылып чачтырды.
Кожо, молдо жыйдырды,
Ал Чачыкей катынды
Канчорого нике кыйдырды.
Тамаша курган жыйында
Калайыкка каарын арттырды,
Олуя чал Бакайын
Сексен кыйын балбанга
Өлтүрбөстөн, житирбей,
Көкбөрү кылып тарттырды.
Куудай сакал кубарып,
Куурап турду бабаңыз.
Көзүнүн жашы он талаа
Өлөйүн деп, өлө албай,
Бет бырышып, суюлуп,
Байкуш Бакай абаңыз
Боздогонун «араңыз!
Кең дүнүйө тар болду,
Карганда Бакай кар болду.

[Tatli_Melek]

Бүгүн көргөн, эртең жок,
Ушундай экен дүйнө шок.
Ич өрттөнүп, боору чок,
Чапчышарга чамаа жок,
Бекчейип барып бел кеткен,
Бакай абаң колунан
Бар кайрат качып, ал кеткен.
Ооздон шекер сөз кеткен.
Ойрон абаң өзүнөн
Бадырайган көз кеткен.
Шайман качып Бакайдан
Мүшкүлгө мыктап баткан кез.
Күрсүлдөп көпкөн Канчоро,
Көкбөрү кылып тарткан кез.
Дөңгөлөнүп айгырдын,
Жолунда жүрөт эр Бакай,
Жетимиш балбан жедигер,
Колунда жүрөт эр Бакай.
Кең дүнүйө тар болду,
Кеңешке баргыс зор Бакай
Берендерден айрылып.
Башкача жаман кор болду.
«Жергелеш элим барында,
Элге тутка эр элең,
О, Семетей өлбөй кал,
Кордукту бу жан көрбөй кал!
Айга жолдош чолпонум,
Ардактаган солтонум,
Армандуу жанга керегим,
А дүйнө кеткен Алмамдан
Алып калган белегим,
Жетиктен белин курчанган,
Жети сан кара жоо чыкса,
Жеке кирип кол салган,
Кыраандардын кыскасы,
Кымбаты эле Күлчором.
Сапарым чукул барында
Күйөрүм, — жетим өлбөй кал!
Же куураган карып мен Бакай,
Зымырык этин жедимби?
Сырттандардан айрылып,
Күйүп өлсүн дедиңби?
Картайганда мен Бакай,
Өңгөчө дууга түштүмбү?
Же мүрөктүн суусун ичтимби?
Көп жаңылып курган жан,
Кузгундун көзүн жедимби,
Ар дайымдан, бир дайым,
Айланайын жараткан,
Бакайды куурап өлсүн дедиңби
Олуя заада Каныкей
Белги айткан сөзү эле:
«Аман болсо зилинде,
Душман болот — деди эле.

[Tatli_Melek]

Эмчек сорсо, кан чыкты,
Орою бөлөк түрүндө,
Душман деген зилинде,
Жүргөнүнөн чуу чыкты,
Бери заада бейбактын
Айткан кеби чын чыкты.
Абайлабай мен Бакай,
Аркы-терки чалыпмын.
Ак сакалым кыркылып,
Абайлабай калыпмын.
Мээнетиме шашыпмын,
Олуям качып башымдан,
Кокуй болгон экемин.
Алысты көрбөй, мен Бакай
Сокур болгон экемин.
Кыйла жыл өлбөй жутунуп,
Кымбатымдан айрылып,
Карыганда мен Бакай
Көкбөрү болдум тытылып…»
Боздой, боздой Бакайдын
Аяр жаны калбады.
Жаак кайрап, тил безеп.
Канчорону каргады:
«Ой, Канчоро кулунум,
Оңбой калган гүл ботом.
Бу кылыгың курусун.
Ымыркай бала кезиңде,
Мойнуңа тумар таккамын,
Боорго кысып кучактап,
Алдейлеп жүрүп баккамын.
Ачкадан өлүп калат — деп,
Казыдан кесип жегиздим.
Каныкейдин эмчегин
Кадиксиз тууган болсун — деп,
Э, арам саа эмиздим.
Калың аргын, көп кыргыз,
Бөтөнчө эл, Канчоро,
Качан «балан» дегиздим?
Эренге канат болсун — деп,
Ээрчитип жүрүп эр кылдым,
Эр уулу менен тең кылдым.
Жетим элең чоң кылдым,
Жетилдирип мол кылдым.
Эрбейген боюң эр кылдым,
Балам, эбегейсиз шер кылдым.
Эрдигиңди арттырдым,
Актаганың ушулбу,
Эңкейгенде абаңды,
Көкбөрү кылып тарттырдың.

[Tatli_Melek]

Карыган Бакай абакең,
Калкка караан кан эле
Көкбөрү тарттың, Канчоро,
Маа дээр өчүң бар беле?
Эңкейгенде зор Бакай,
Эгиниң кам ордумбу?
Бабаң Балта, Чубактын
Баарысын мен сойдумбу,
Алаңды ала качтымбы?
Ак алтың дүйнөң чачтымбы?
Куланды кууй качтымбы?
Куруткудай сен мени
Куржунда булуң чачтымбы?
Балам, өзөн-өзөн, өзөнчө
Өзөнчөгө конуп кал!
Күйөрүңдөн айрылып,
Өзүң мендей болуп кал!
Балам, өлбөй-житпей көп жашап,
Балам, менин тонум кийип кал!
Балам, жанарыңан айрылып,
Өзүң мендей болуп кал!
Балам, бышарың болсун душманың.
Ичинде калсын бушманың.
Балам, керүүгө бойлоп конуп кал,
Жар-жороңдон айрылып,
Жапаа түшүп башыңа
Өзүң мендей болуп кал!»
Чакчылакей чаң болуп,
Курган Бакай абаңыз,
Мунун дүмөгү мына караңыз.
Ал Канчоро капырдын
Жандаганы өң балбан,
Бакайды кылып көкбөрү,
Канчоро баштап чоң жаңжал,
Коробойт да, ийменбейт.
Каарланып мындай дейт:
«Мен касиеттүү жан болдум,
какбаш
Калайык ийрип, журт бийлеп,
Мен кол токмоктой кан болдум,
какбаш!
Мен уу ачытам күбүңө, какбаш!
Ушинтип жетем түбүңө, какбаш!
Сениң тамырың сууруп алармын,
какбаш!
Саа далай бир тозок салармын,
какбаш!.
Адамдан таш боор Канчоро
Колу, бутун Бакайдын
Көк улактай чойдурду,
Көк ала койдой сойдурду.
Куру дүрмөт ок менен
Буга коюп аттырып.
Буудан Бакай абаңа
Бу мүшкүлдү тарттырып,
Карыган Бакай абаңдын
Мээнет шору көп болду.
Бакай кандын жатканы
Чөп алачык үй болду.
Картайганда Бакайдын
Эки көзү көр болду.
Кадырлуу башы абаңдын
Кара жер менен тең болду.
Каарланып Канчоро
Таласка салды зордукту.

[Tatli_Melek]

Жалгыз Бакай кары эмес,
Калың элге Канчоро
Көрсөттү эми кордукту.
Кечээ, кайран энең Каныкей
Каалап салган Аксарай,
Ар немеге чак сарай,
Перизаада Айчүрөк
Берен бейбак келгенде,
«Мекен кылып алгын» деп,
Энчи кылып Каныкей.
Бей таалайга бергенде,
Перизаада Айчүрөк
Айланасын бек кылып,
Ортосун алтын так кылып,
Ойронуна чак кылып,
Опсуз кылган Аксарай,
Көк жал шерге чак сарай.
Жакут, кохар ташынан
Аземдетип жардырган,
Айландыра сарайды
Кооздотуп салдырган.
Алтын менен сырдаган,
Күмүш менен чырмаган,
Эки киши унчукса,
Өзүнөн өзү ырдаган.
Карагайдан ноо кылган,
Таштан жыйып тоо кылган.
Айза сайса мадаган,
Алалбай душман жадаган.
Алып адам жетпеген,
Төрт аяктуу айбандан
Чычкан жойлоп өтпөгөн.
Белесин душман чалбаган,
Бет алып адам барбаган.
Айланасы чеп коргон.
Аксарайда Чүрөккө
Куп мураапы Акжолтой,
Акырын жетип барыптыр,
Аябай кебин салыптыр!
Калың кара жедигер
Кырк эки курчап Семеңди
Алганын айтып турду эми.

[Tatli_Melek]

Аты жок айкөл дардайып
Калганың айтып турду эми.
Өз ичинен жоо чыгып,
Өзөгүнөн дарт чыгып,
Арманын айтып турду эми.
Атсыз калган кайран шер
Арамдан найза жегенден
Айып болду деп уктум.
Өлүп сөөгү табылбай,
Кайып болду деп уктум.
Колоттон туман табылып,
Аркайган тоонун башына,
Карарып булут жабылып,
Томурайып, тоо кулап,
Кыян жүрүп, боор сулап,
Күндүр-түндүр түн болуп
Колотко аңгир суу толуп,
Тескейдеги жыгачтын
Тамыры чыгып сороюп,
Жедигердин арык ат
Такыр өлүп тороюп,
Мураазына баатырдын
Жетип калды деп уктум.
Кайып болуп, айкөлүм,
Кетип калды деп уктум.
Баатырдын айткан кеби эле:
— Карыган энем Каныкей
Маңдай сөөгү кайкы — деп,
— Ар качандан, бир качан,
Күн көрөрү тайкы — деп.
— Кежиге чачы ор эле
Көрөрү калың шор эле.

[Tatli_Melek]

Кайыпчынын үңкүргө
Кайып болду Семетей,
Караса көзгө илинбей,
Кайда экени билинбей.
Мына ошондо Күлчоро
Амалын таппай дал болду,
Эки көздөн аккан жаш
Акырек ылдый кан болду,
Алтын жаак айбалта
Артык кармап имерип:
«Оролмо тоонун тумшугу
Сеңириндей абам!»— деп,
Оң бөйрөгүн таянып:
«Ойронум абам!»— деп ыйлап,
Сол бөйрөгүн таянып:
«Солтонум абам» — деп ыйлап,
Өлөйүн деп, өлө албай.
Өз жанды өзү кыя албай:
«Белеске чыккан карагат,
Безилдетпей чорону,
Берен абам, ала жат!
Таласка конгон айлыңды,
Кагылайын кан абам,
Таба албадым дайныңды.
Кең-Колго конгон айлыңды.
Кокуй абам — үлкөн тоом,
Сенин таба албадым дайныңды!
Эй, кагылайын кан аба,
Сенин кара жаак айбалтаң
Муну кайкалатпай ким аштайт!
Мына калың кыргыз, көп аргын,
Капалантпай ким баштайт?
Айкырып четтен жоо кирсе,
Айгайлантпай ким тосот.
Эсилим сенден айрылып,
Ай караңгы түн болор,
Айлыңа чеге ким конор?
Кокуй күн абам, кантейин,
Өлгөнүн тиктеп көрбөдүм,
Кымыз менен жуудуруп,
Кымбат менен буудуруп,
Кагылайын кан абам,
Колум менен көмбөдүм! »—
Деп, ошентип, Күлчоро
Өксөп ыйлап тургуча,
Таң кашкайып сүрдү эле.

[Tatli_Melek]

Жерден кара буу чыгып буркурап,
Туман таркай чачылып,
Тоо башында томуктай булут калбастан,
Күн туптунук ачылып,
Түздөн торгой чуркурап,
Өзөндөн муздак жел жүрүп
зыркырап,
Жан-жаныбар ойгонуп,
Талаа-түздөн чуркурап,
Тоо-тоонун башына
Күн жабылып бөлүнүп,
Жердин жүзү чорого
Туптунук болуп көрүнүп,
Үч-Кошойдун оюна,
Күлчоро көзүн салды эле,
Таластын куйган боюнда
Жаңырык менен бакырык,
Бир бөлүгү ал элдин
Манастап ураан чакырып,
Бакырыгын байкасаң,
Бөлөкбайдын бакырык,
Көктөн жылдыз боз болгон.
Төкөр уста Бөлөкбай
Дөөтү менен дос болгон.
Кайыбынан кабылган,
Мурунку өткөн Манаска
Мураа болуп табылган.
Барскан алса, үйлөшкөн,
Дөөтү менен Бөлөкбай
Кадимкидей сүйлөшкөн.
Куудай сакал кубарткан,
Кузгундай көзүн кызарткан,
Кырк калчасы жанында
Картайса да карыя,
Кайран уста Бөлөкбай,
Катуу жаңжал салыптыр.
Кара мүртөс Канчоро
Кырк калчасын кылычтап,
Кыргын салып кырыптыр.
Бөлөкбайдын Текесур,
Текесур мойнун ок кесип,
Чоң Кең-Колдо калыптыр.

[Tatli_Melek]

Чогуу каптап жедигер,
Бөлөкбайдай абаңды
Карсылдакка алыптыр.
Төкөр уста кылдатты
Сүйрөтүп кардын жарыптыр.
Жылгындуу Кең-Кол, Чоң Талас,
Адам өлүп, кан агып,
Талаанга түшүп калыптыр.
Семетей атын жоюптур:
«Канчоро кандын эли» — деп,
Журттун атын коюптур.
Канчоро, Кыяз эки арам,
Үйрүлмөнүн Сазына,
Үйрүлтүп колду жыйышты,
Чогулманын Сазына,
Чогулуп кеңеш курушту:
«Калың кара жедигер.
Калбай кел!»— деп чакырып,
Каарын салып бакырып,
Канчоро кеп баштады:
«Улуктарын, шерлерин,
Элүү башы, жүз башы,
Эң төмөнкү он башы,
Эл баштаган эрлериң —
О, бириң калбай барың кел!
Айза имерип, ок кылдык,
Айкөб-шерди жок кылдык.
Казына талап, жылкы алып,
Олжого канып ойлоттук,
Казынасын көп талап,
Төкөр уста Бөлөкбай.
Дөөтү кулун сойлоттук.
Баатырларын байладык,
Берен, шери Семетей.
Семетейин жайладык.
Кең-Кол ашып, жол салдың.
Адырда жылкы алты сан,
Көп жылкыга кол салдың,
Жедигер өзүң болгону.
Минтип качан олжо алдың?
Айта турган кебим бар,
Кыжылдабай жедигер,
Бу кебиме кулак сал!
Бөлөгүн айтып нетесиң,
Калаасын бузуп, талкалап,
Катынын алып олжолоп.
Мураага минтип жетесиң.
Ээ, жедигер, жедигер
Олжо алганга коонуп,
Бул алганга жоонуп,
Күрпүлдөйсүң, өтөсүң,
Күлчоро шер — ал аман.
Ошону тирүү таштап нетесиң?
Телегейи тең ошол,
Ай ааламдын эри ошол.
Жалынсаң укпайт кебиңди.
Семирип алса Күлчоро,
Сенин секиден табат эбиңди.

[Tatli_Melek]

Оңой чоро ал эмес,
Ойлонбой койчу жан эмес.
Күлчоро арзан эр эмес,
Байлашып барк келбеген,
Чалышып чамаа жетпеген,
Алыш кылып жөн эле,
Арстан тиши өтпөгөн.
Билеги жоон, өзү шер,
Жоого камбыл, артык эр,
Семирип-сергип алган соң,
Эл өөдөгө тартарда,
Ат кара тил мезгилде,
Бетеге өсүп толгондо,
Кан жайлоо убак болгондо,
Жети-Өзөндө жедигер,
Бөдөөнүн жалын өрүп ал,
Беш-алты айдын ичинде,
Күлчорону көрүп ал!
Ал Күлчоро жоголбойт,
Күлчоро жексен болбосо,
Уккун Кыяз кебимди,
Ылайым ишиң оңолбойт.
Канча сөз айттым тилимди ал!
Адыр-күдүр ак мойнок,
Алкым жагын чалалы.
Жан жабыла көп издеп,
Жадыгөйлүү кутургур,
Күлчорону табалы.
Чылаба кандын тукуму,
Атасынан бабасы,
Азабы мынча карачы.
Уламадан уладык,
Билгендерден сурадык,
Атасы анын Алмамбет,
Ак болоттон майлаптыр ,
Кутуруп өлгөн чоронун
Түпкү тегин сураба.

[Tatli_Melek]

Түбү түптүү уу болгон,
Семетей өңдүү эренге
Ал өрттөнгүр туу болгон.
Зың-зың этип кенебес,
Каарына тийгенде,
Кандай баатыр болсо да,
Бучкагына теңебес,
Ымыркай бала кезинде,
Эне-атасы такыр жок,
Ал кутургур табылган.
Берендигин карачы,
Бүгүн да Манас баласы,
Семетей анын агасы
Аздап белин буунчу,
Калың кара жедигер,
Сенден, Семетей кунун куучу.
Кыязын союп кыйратчу,
Күлчоро жайы мына ушул.
Ал, жөн калбоочу кектүү кул.
Канчоро мындай деген соң.
Кан кебине кайруу жок,
Кыяз турду «макул» — деп,
Байы өлгөндөй барбактап,
Бек кубанып дардактап,
Кыяз менен Канчоро
Убаданы бек кылды.
Айры белес кайкаңдан, —
Абасынан айрылган
Күйүтүн чороң тыя албай,
Чымындай жанын кыя албай,
Бүгүн көргөн эртең жок,
Бел байлаган бели жок,
Белгилүү кайран шери жок,
Ошо кезде чородо,
Каралашар тууган жок,
Казатка минер буудан жок,
Чамаа чарчап, ал кетип,
Каралды кылган кайран шер,
Кан Семетей эр өтүп,
Мына ошондо Күлчоро,
Кең күдүргө токтоду,
Кейип, жанып чок болду.
Агарып өңү суюлуп,
Мууну сары суу болуп,
Жер мунарып дуу болду,
Дүнүйө жүзү түн болуп,
Түйшүктүү мүшкүл иш болду.
Калган экен байкушуң,
Токсон жерден жара жеп.
Чамаа чарчап, ал кетип,
Денеден кара кан кетип,
«Кокуй күн абам өлбө! — деп, —
Кордукту куу жан көрбө — деп, —
Кечээ атамды кудай алганда,
Эне, атадан айрылып,
Ымыркай кезде калганда,
Асырап, сактап эр кылган,
Абам эр уулу менен тең кылган.
Шер экенин билгизген,
Моюнуна мингизген.
Курсагы ачып калар — деп,
Казыдан кесип жегизген.
Чын бир тууган болсун — деп, —
Энекем Каныкейдин эмчегин,
Тең бөлдүрүп эмизген
Жай аптабы тиер — деп,
Көлөкөгө бактырган,
Жаныма жолдош болот — деп, —
Ээрчитип жүрүп бактырган.

[Tatli_Melek]

Эреним абам барында,
Эркелеп тамак жечү элем,
Жөлөк болуп абама,
Элимди багам дечү элем,
Мен ак зөңгөк элем, жол болдум,
Айкөл шерден айрылып,
Артыкча жаман кор болдум.
Мен кагышка кирдим, кайрылдым,
Өз тууганым жоо болуп,
Кан абам сенден айрылдым.
Ашыгым жарып ок тийип.
Айлана албай турамын.
Душманым миң-сан мен жалгыз,
Томугум бузуп ок тийип,
Толгоно албай турамын.
Учарга канат кайкы экен
Чын таалайым тайкы экен.
Көрөрүм калың шор болуп,
Асман ачык, жер бүтөө
Армандуу мүшкүл күн болуп,
Каңгырып калдым жаман ат,
Катыгүн абам, ала жат!
Картайган Бакай карыя
Карааны тоодой абам жок.
Каптаса терең дарыя
Калың журт менин паанам жок,
Ушундай белең жалганчы,
Атаңдын көрү дүйнө шок!
Каңгырап басып, кайгырдым
Каралды болгон Семетей,
Семетейден айрылдым.
Кыстап келген бу Кыяз
Кызыл мунар тоо эмес,
Же кыйырдан келген жоо эмес..
Кара будур тоо эмес,
Каптап жаткан жедигер,
Же калмактан чыккан жоо эмес.
Ала-Тоо эле жерибиз.
Кара чепкен, ак калпак
Калын кыргыз элибиз.
Карсылдатып ок аттың.
Бурулган экен сыртыбыз,
Чиркин, бузулган экен ыркыбыз!
Кабылан өлүп, күч кетти,
Бакты, дөөлөт бүт кетти.
Жылгындуу Кең-Кол, Таластан
Сары адырмак бел кетти,
Журт коргону Семетей —
Элимден адам шер кетти.
Акыл качып, бөлүндү,
Ажыдаардай каршы жоо,
Көзүмө суук көрүндү.
Жылгындуу Кең-Кол жер калды,
Аргын кыргыз эл калды.
Эми Күлчоро кирчү көр калды.
Астымда буурул мал болсо,
Мурдакыдай ал болсо,
Чийбейт белем сызыкты,
Ушул келген Кыязга
Кылбайт белем кызыкты…»

[Tatli_Melek]

Көп ойлонуп Күлчоро,
Кең-Колду кечип өтө албай,
Кайыпчынын Кара-Үңкүр,
Кара үңкүргө жете албай,
Наалы така, кең өтүк,
Аягында далпылдайт,
Абасы кандын Бозкисе,
Бу белинде шарпылдайт.
Атасынын сыр бараң,
Ал колунда жаркылдайт.
Сыр бараңды атууга,
Жаңгыз атар дары жок,
Жаман мүшкүл, караан иш,
Күлчородо каруу жок.
Кең дүнүйө тар болду,
Жан багуучу шилекей
Бир жутууга зар болду,
Казы жебес Күлчоро,
Карасаң, жаман кар болуп,
Мууну бошоп, ич кайнап,
Чамаа чарчап, көз жайнап,
Күдүрдү беттеп баса албай
Үч-Кошойдун бөксөнү
Боздоп чоро аша албай,
Кара-Буура, Чаткалды,
Кара зоңкоң баткалды
Карап чороң кете албай,
Бая белгилүү жерге жете албай,
Тамандын баары оюлду,
Эрге жөлөк эки бут
Эбинен тайып, союлду.
Согончоктун калың эт
Ташка тийип жоюлду.
Жалгыз терек, Чук-Терек
Белесте Беш-Таш оюнда,
Кан жайлоонун боюнда,
Адыр-күдүр баткалда,
Асты жагы көп ыргай,
Көп ыргайда көк үңкүр,
Көп дүйнөнү чачканда,
Кечээ төкөр уста байкушум,
Кордук көрүп качканда,
Коргологон жери экен,
Чыбырдуу-Булак, Миң-Жылга.

[Tatli_Melek]

Бакай кандын үңкүрү
Баштатан көк журт дечү экен.
Кара үңкүргө Күлчоро
Басып кирди алсырап,
Айла кетип кансырап.
Көргөн дүйнө тар болду,
Ордого жатпас Күлчоро,
Ал үңкүрдө кор болду.
Баана кылып үңкүрдү,
Баатыр шериң жатты эле.
Куураган чөп, бетеге,
Кара кыяк, ак сокто,
Оозун бүтөп үңкүрдүн
Куу сөңгөк чөптөн тартты эле.
Алы кетип алсырап,
Жатты чоро кансырап.
Кээде тилге келе алса,
Кээде тилге келе албай,
Кээде көзү көрө алса,
Кээде көзү көрө албай.
Кейиштүү дарман болду эми.
Муну мындай таштайлы,
Жедигердин зор Кыяз,
Чубактын уулу Канчоро
Эми ошондон кабар баштайлы.
Адыр басып, бел ашып,
Күлчоро издеп келатып,
Акыл ойлоп эр Кыяз
Канчорого муну айтат:
«Ал Семетей көк жал өлгөн жок,
Ал кайра тартпас чын жайды
Кайран киши көргөн жок.
Качырып найза сайганда,
Айып болду деп турам,
Караса, көзгө илинбей,
Кайып болду деп турам.
Ажал жетпей кокустан,
Аман болсо окустан,
Түпкө чогуу жетпесин.
Булкунтуп буурул минбесин,
Бурулуп келип, кокустан,
Бузукту мыктап салбасын?
Арты-кийиним карасам,
Чубактын уулу Канчоро,
Достум, сенин ар кыялың санасам,
Бөтөнчө турат сөзүңдө,
Бөлөкчө чатак өзүңдө,
Чалгыртың турат көзүңдө.

[Tatli_Melek]

Чаркынды байлап, бейлесем,
Чатагың турат өзүңдө.
Бул Манастын уулу эр Семең,
Сен Чубактын уулу Канчоро
Жетим калсаң атаңдан,
Сени туугандан артык көрүптүр.
Каныкейдин сол эмчек,
Канчоро, саа бериптир.
Улук экен Семетей,
Сени уялаштай көрүптүр.
Эрчитип жүрүп эр кылып,
Эрешен менен тең кылып,
Айзага мыктуу шер кылып,
Кичине жаның чоңойтуп,
Жаман жаның оңолтуп,
Ок өтпөс чопкут кийгизип,
Ок жетпес тулпар мингизип,
Жаяны кесип жедирип,
Кыргыз журт эмес, кылымга
Канчоро баатыр дегизип,
Атагың журтка чыгарып,
Семетей кыйын шер экен.
Сен, Чубактын уулу Канчоро,
Сен, антыңды бузуп, журт булгап,
Сен, абаңа кара санадың.
Арамың толук абыдан,
Каапыр чоро экенсиң,
Айтылуу мыш-мыш чын болсо
Чын тозоктун түбүнө
Баруучу чоро экенсиң.
Сен тууганыңды душмандай
Көрүүчү чоро экенсиң.
Сен ар мүшкүлгө батыраак
Көнүүчү чоро экенсиң.
«Достум» — деген адамды
Сазайын өз колуна
Берүүчү чоро экенсиң.
Бузуктугуң айтайын:
Өз абаңа өч болдуң,
Баатыр сендей болобу?
Сени баатыр деген оңобу?
Сен, балаанын кара көзүсүң,
Сен, журт бузгучтун өзүсүң.

[Tatli_Melek]

Бул Семетей — журттун буйласы,
Калкка маалым атагы,
Калкты чайкап, эл бузган,
Жанагы Чынкожонун чатагы.
Ал Чынкожо болбосо,
Акылман Толтой эр абам,
Ошо Чынкожонун айынан
Үйүз-бүйүз турушуп,
Өпкө жарып, өт алып,
Өпкөлөшүп, урушуп,
Же ак адырмак тоо эмес
Же кырылышчу жоо эмес.
Ошо Чынкожонун кордугу,
Андан ашык болду го,
Канчоро сенин зордугуң?
Айтканым ушул, билип ал,
Ай, жан достум, тилимди ал,
Бурулуп, бузук жүрбөйлү,
Бул кызыр чалган чорого
Кайрылып эми тийбейли.
Бул Алмамбет уулу Күлчоро
Жайнаган кызыл чок экен,
Жаратканда жок экен.
Душманга — болот ок экен.
Кыргызга кыстап жоо келсе,
Карааны тийчү шер экен.
Бул күрдөлүү баатыр Күлчоро
Күтүп алчу эр экен.

[Tatli_Melek]

Орнотуп койгон журтуна
Темирден коргон чеп экен.
Адал кыял, кең пейил
Аябаган шер экен.
Жазайыл жаңжал билбейли,
Тилимди алгын жан достум,
Эми Күлчорого тийбейли!
Бул көк жал шердин дал өзү.
Көгөрүшө берип нетели,
Жүр, жан досум, кетели!
Кыбылаңдан жел болуп,
Күлчоро менен эл болуп,
Ак буудай унун чайнашып,
Ак болот мизин жалашып,
Ак жылкыдан боз болуп,
А дүйнөлүк дос болуп,
Асмандагы жылдыздай
Козголошуп кетелик,
Омуроо-көөдөн такашып,
Кабылан шер, эр менен
Кас болушуп нетелик?
Желикпегин Канчоро,
Жергеге эсен жетелик»
Мына ошондо Канчоро
Баарланып күүлөндү,
Жедигердин Кыязга,
Болжолу жок сүйлөндү:
«Жети өзөн сенин жериңди
Жер экен деп жүргөмүн.
Ээ, жерге кирген, көр Кыяз,
Сени мен эр экен деп жүргөмүн.
Баатыр Кыяз деп жүрсөм,
Катын Кыяз экенсиң.
Көп немени ойлогон,
Жакыр Кыяз экенсиң.
Айтканым ушул билип ал,
Баатырым Кыяз, тилимди ал,
Жылгындуу Кең-Кол, кең Талас,
Күркүрөп күтөр жер эмес.
Алмамбет уулу Күлчоро,
Кокуй, Кыяз, не дейсиң,
Экөөбүзгө эл эмес!
Тийбей койсок кокустан,
Катылбай койсок окустан,
Оорусунан арылар,
Айтышчу жакка кайрылар.
Жарасынан арылар,
Жаңжалга мыктап кайрылар.
Оюна койсоң ал чороң,
Ооруган жери басылар.

[Tatli_Melek]

Жоо аяган жарадар,
Кыяздын каны чачылар.
Катылбай койсоң, Күлчоро,
Көрүнөө күнү туубайбы?
Көйкапка чейин куубайбы!
Күлчорону эл көрсөң,
Төрөсүйсүң, сен Кыяз,
Төбөбүздөн баспайбы,
Төрөлөрдү жанчпайбы!
Терең кудук казбайбы,
Бокчолорду тизбейби?
Төрт түлүктү чачпайбы!
Бурулуп бузук салбайбы,
Кайдагы кегин албайбы!
Эсейип алса, ал чоро
Так эшектей кардың жарбайбы,
Э — эселек Кыяз, оңбой кал!
Сан колдон коркуп койбогон
Согушкан адам сойлогон,
Каары катуу чорону
Кантип тууган кыласың?
Ар качандан, бир качан,
Чоркок Кыяз экенсиң.
Чоң тобокел кылбаган,
Торпок Кыяз экенсиң.
Түндө эшикке чыга албас,
Сен, коркок Кыяз экенсиң.
Түк акылың деги жок,
Өз жаныңа бир мүшкүл,
Кылчуу Кыяз экенсиң.
Өз журтуңду талкалап,
Сен, кырчуу Кыяз экенсиң.