[bema_bema]

Мен дагы сиздер катары кутуп окуп жатам,автор жазганда эле бул жака жуктом коём.

[bema_bema]

Айткандай эле, кара терге түшүп, карбаластап шашып келе жаткан эркектер тосуп алган элди үн-сөзсүз аралап өтүп кетишти. Дегдеңдеп кошо жөнөгөн аялдарды ансайын көрпөчөнүн ичиндеги “шордуу” ким экени кызыктырып, эки көзү, эс-акылы бүт ошол тарапка бурулуп, кулактарын түрүп, моюндарын созуп карап келе жатышты.

– Э, ботом, Асан кайда? – эки жагын каранып, элге удаалаш келе жаткан Касен сарынын аялы эрине үңүлө карады. – Берки балдар да көрүнбөйт?.. Аттарды кайда таштадыңар? Капырай, үн катсаңар боло?!

Ансыз да араң келе жаткан Касен канча ирет бакырып ыйлап жибере жаздап, карманып калды.

– Силер эмне, тилиңерди жутуп алгансыңбы баарыңар?! Ботом, бирдеме деп койсоңор боло! Бу ким?! – көрпөчөнүн ичине үңүлдү аял.

– Бектемир… – күңк этти Касен сары.

– Каран кү-үн! Бечара Сайранын кара көзү кашайган турбайбы, кокуй! Эмне болуптур?

– Кудай сактасын… Аман-эсен. Аттан жыгылыптыр.

– Бектемир экен… Аттан жыгылыптыр, – аял жанындагы аялга шыбырай койду.

Ошентип, көрпөчөнүн ичиндеги Бектемир экени айылга киргиче эле баарына маалым болуп:

– Деги булардан шор кетпес болду. Энеси тиякта тигинтип… Баласы минтип…

– Жыландын куйругун басканы ушу да…– деп күбүң-шыбың болуп келе жатышты.

***

Тээтигил тумшуктан ары имерилсе эле энесин таап алчудай эдиреңдеп, жылаңайлак таманын бирде таш тилип, бирде боркулдаган сары топуракка кызыл ашыгына чейин батып, дүмпүлүңдөп чуркаган Тынар көз албай беттеп, болжоп келе жаткан жерине жетип алып, бозоргон боштукту карап, томсоруп туруп калды. Ышкырган шамалдан башка кыбыр эткен жан жок.

Апасы менен кээде бир-эки жолу бул жерге кой жайып келгени болбосо, жалгыз чыгып көрбөгөн уландын жүрөгү кабынан ыргып кетчүдөй лакылдап, заманасы тарып кетти. Тамагы жашка муунуп, карегин каканактаган ысык жаш каптап калды.

– А-паа-ааа! – жанынын бардыгынча бакырды бала.

Барбайган эпсиз колунун сырты менен жашын арчып, көздөрүн бекем-бекем ачып-жумуп, тээ алды жакты үмүттөнө карап алып, бир убакта жандана түштү. Көрдү! Алда кайдан кыбыраган караан көрүндү. Ким экенин, эмне экенин ажыратып билүү кыйын болчу, бирок кош аягы аны дикилдетип ошол жакты карай алып жөнөдү…

***

Баласын эстеп, дикилдеген Алымкан артындагылардын бары-жогун унутуп, аркан бою алдыда келе жаткан. Ошондуктан алардын кыжы-кужусун уккан жок.

Кызмончоктон алыстаган сайын кадамы жайлап, кайра артына бурула каччудай кылчактай баштаган Асанды агалары эки каруусунан бекем кармап, дегдеңдетип жетелеп алган. Ошого ого бетер ызаланып келе жаткан Асан бир убакта:

– Коё бергиле мени! – деп экөөнүн колунан булкунуп бошоп алды. – Күнөөкөрдү кармап келе жаткансып… Эмне, киши өлтүрдүм беле?! Кармабагыла мени, өзүм басам!

Муну укканда ансыз да ачуусу келип араң келе жаткан Мукан кармана албай, калчылдап кетти:

– “Өчүм бачам!” деп! Өзүң кыйын бассаң шамалга учуп кетип, убара кылбайт элең го! “Жаманды төө үстүнөн ит кабат…” Анан да “өчүм бачам!” деп коёт!

Мунун баары жанына батып кеткендей кошо бакырды Асан:

– “Жаман” дейт тура! Бир кенедей кызды айылга батырбай, талаага таштап кеткен силер жакшы экенсиңер да, ээ?!

– Асан, биз Кызмончокту таштап кеткен жокпуз, анын өзүнүн каалоосу го? – деп Мукан ортого тура калды. – Болдугула эми. Тынч кетели. Тиякта ата-энелерибиз күтүп жатат, Бектемирдин абалы катуу…

– “Тиякта” деп! А биякта Кызмончоктун абалы жакшыбы?! – Асан экөөнөн жооп күтө, алмак-салмак карады да:

– Баргыла, бара бергиле! Мен барбайм, – деди артка кетенчиктеп.

– “Казга теңелип, карганын буту сыныптыр…” Эмне, талаада өлөйүн деп жатасыңбы?!

–Калыстын каңырыгы түтөп кетти. – Мээң ордундабы деги?!

– Калыс, кое турчу, – Мукан аны тыйды.

– Балким, Асандын да билгени бардыр. Эмнеси болсо да максатыңды ачык айтчы, Асан? Болуптур, сен кал, а биз ата-энеңе эмне деп айтып баралы?

– Эне-атама ошентип айтып баргыла, эгерде Кызмончокту кабыл алышса, барам.

– Сен ойлонуп айтып жатасыңбы?!

– Ойлонбой айткыдай, келесоо эмесмин!

Экөө бири-бирин карашты.

– Бас, кеттик! – бир маалда Калыс Муканды каруусунан тартып, алдыга басты. – Жүрү… “Эшекти отко айдаса, бокко качат”. Эмне болсо, ошо болсун. Чоңоюп калган тура, өз акылы – өзүндө! Мурдунан суусу акканда түшүнөт.

Капшыттан жылкынын азынаганы угулду. Актуяк адыраңдап, буларды карай дүпүлдөп чуркап келе жаткан.

– Мо-мо?! –Мукан менен Калыс аны утурлай басышты.

– Мо, Актуяк. Мо?!

Бая үрккөн боюнча алда кайда барып токтоп, андан бери от кууп кетип, эми ээсин издеп, ээри курсагына шыпырылып келген Актуяк буларга карап, окшуңдап токтой калды да, жогоруну карай ойт берди. Атты кубалап кеткен экөөнүн артынан: “Ооба, Актуяк эле силерди күтүп турат дейт!” – деп күңкүлдөгөн Асан Кызмончокту карай чуркады.

Билинбегени менен а жерден кыйла узап кетишиптир…

Билдирүүнү түзөткөн: bema_bema: 01 Август 2017 - 14:14

[Zvezda88]

Чыгарманын толук вариянтын кайсыл жактан окусак болот. Китеби чыкты беле. Батыраак уланткылачы чыгарманы

[bema_bema]

көздөрүн жумуп, чөк түшүп отурган Кызмончок жакын эле жерде, так маңдайында өзүн тирмийип тиктеп турган күмүш жон жыланды байкаган жок.

Башка убак болгондо го, анын шырп эткени түгүл, эмнени ойлонуп турганын алыстан эле туймак. Бу жолу бакытка мас болгон келин аны туйган жок…

Күмүш түсү, айрыкча, күн менен айдын жарыгында жылтылдап, көз тайгылта кубулуп турчу береги жылан аны обочорооктон карап, бир жагынан суктанып, бир жагынан денесин “дирт” эттирген кызганыч, жек көрүү бийлеп, буркан-шаркан түшкөн эки сезимдин ортосунда турганына кыйла убакыт болду.

Бул – баягы, бала кезинде Жандын артынан калбай чепеңдеп эрчип жүрчү, бирок эми деле ийменип, имерилип, шынарлаганына карабай, адам баласына ашык болгон ак жылан көз кырын да салып койбой, көңүл сыртында, көмүскөдө калтыраган күмүш жон, сулуу жылан эле.

Кызмончок аны былтыркы күздө, айылдыктар алардын үйүн эл өрттөмөк болгондо ордосу менен каптап келип, алаамат түшүрүп кеткен жыландардын арасынан көргөн да, эстутумунда бекем сактап калган.

Анткени, ак жыландын жанында койколоңдоп кетип бараткан күмүш жон жыландын ошондогу кылчайып караганы ага көп нерсени айтып кеткен болчу. Анын бу көздөрүнөн Кызмончок өзүнө карата суктанууну да, жек көрүүнү да, тымызын эрегишүүнү, ошол эле убакта кандайдыр өтүнүчтү да окуган.

Экөө бири-бирин тымызын түшүнгөн окшогон.

Бектемирге “аный” дебей турмушка чыгуусунун бирден-бир себепкери да, өзү “күмүш жылан” деп атап алган ушул жылан эле. Айбан да болсо анын бир караш менен көп нерсени туюнтуп кеткени аны катуу ойлонткон.

Ошондо жыландарды көрүнбөй калгычакты мелтиреп, узата карап турган кыз, кандай болгон күндө да адам – адамча, макулук – макулукча жашоого тийиш экенин түшүнгөн.

Эмнегедир, эне болууну эңсөө, бала жытын самоо сезими да ошол ирмем жан дүйнөсүнүн чекиттей бир бир жерине орной калган да, бекем кадалып калган…

Окшоштук эмей эмне, күмүш жон жыланда да ушундай эңсөө бар болчу… Бирок өзүнүн өзгөлөрдү теңсинбеген текеберлигинин, өжөрлүгүнүн айынан бул шыбагадан канча ирет куру калды. Канча ирет, канча жыландын ымала санаган ысык боюн суутуп, жанына жолотпой ыргып-секире арбашып, кармашып, качып чыга берет. Болбосо, эмгиче канча ирет эне болмок бул, өзүнө окшогон дагы канча жыланды жер бетине жыбыратып таштамак. Бирок анын каалаганы бирөө гана – ак жылан! Анын бул каалоосу дагы канчага созуларын, бирок анын акыбети болобу же тек гана куру убарабы, өзү да билбейт.

Бир билгени, күмүш жон жыландын өзүнүн артынан акмалап жүргөнүн, Кызмончокко жакындоого аракет кылганын ак жылан жактырбайт. Болбосо, күмүш жылан алардын баскан-турган жерлерин ийнежибине чейин билет. Атүгүл, Асылбектин үйүнө кирип келген күнү болгон.

Бир жолу из кубалай эрчип, Жан кирип кетчү оюкка келип такалган. Ошол оюк аркылуу чубалжып кирип кеткен да, түз эле Кызмончок жатчу үйдүн бурчунан чыккан.

Ар дайым Жан кирип, чыгып кетчү ошол оңурайган оюкка жылтыраган эки көз бүтүп, таттуу уйкуда жаткан Кызмончокту кыйлага карап турган. Канча ирет кызга бир серпилип жетип, канчадан берки каалоосун кандырып алгысы келип, бирок эле тулкусун бирөө жарым жерге ныгыра басып алгансып, көпкө чейин ордунан козголо албай койгон. Ансайын итатайы тутулуп, жек көрүүсү күчөп, оюктан суурулуп чыгууга далбастаган.

Аңгыча ал күтпөгөн бир укмуштуу окуя болуп кеткен.

Жаңы эле оюктан башы кылтыйып чыккан кезде, кайдан-жайдан тааныш да, тааныш эмес да, акырын шуудураган дабыш пайда болгон. Көзүң жамандыкты көрбөсүн, бир убакта күмүш жылан так төбөсүнөн тиктеп турган ак жыланды, чанагынан чыгып кетүүчүдөй заар чачып чакчайган көздөрүн көргөн! Шашканынан кайра “култ” этип кайра кире качууга дарамети келбей, айбаат кыла калчылдаган. А бирок ак жыландын алдында

ал өзүнүн канчалык алсыз экенин билчү ал.

Демейде Кызмончокту курт менен кумурскадан да коруган Жандын жаалы кайнап кеткен. Бирок, антсе да ал сабыр кылган.

Жок, дегинкиси, Кызмончоктон тартынган. Эгерде ал мунун ырайымсыздыгын, зулумдугун көрсө, балким таарынмак, балким таптакыр жек көрүп калмак… Андыктан эми элеки тарамыштай түйүлүп, түктүйгөн денеси саал бошоп, күмүш жыландын бу жерден ылдам чыгып кетүүсүн талап кылып да, каалап турган.

Ушуну түшүнө койгон күмүш жылан чыңалган денесин бошотуп, анткен менен эки көзүн ак жыландан албаган боюнча артка жылып, кере карыш чыга калган мойну кыскарып отуруп, башы бир убакта оюктан “култ” этип, оюктан ары кирип кеткен.

Жолду катар ызадан өзөгү өрттөнүп, бир чети ак жыландын каарынан аман кутулганына сүйүнүп, боорун жерге ныгыра-ныгыра басып кетип бараткан күмүш жылан көп өтпөй эле артта келе жаткан ак жыландын доошун туйган да, бир чети коркконунан, бир чети аны адамдардын айылынан ушу сапар биротоло алыстатып алып кеткиси кетчүдөй, ансайын жебедей сызган…

Бүгүн да жер которуп, көчүп бараткан ордо жыландардан бөлүнүп, алда качан эле ак жыландын артынан келген.

Мына эми, бу тегеректе Кызмончок экөө гана… Башка эч ким жок…

Эки ачакей тилин соймоңдото чыгарып, кайра тартып алды. Ал өмүр бою күткөн учур так ушул сыяктанып, башын кылтылдата ойдолоктоп алып, Кызмончокту карай акырын жыбылжып, жылып келе жатты.

[bema_bema]

Zvezda88 (04 Август 2017 - 17:45) жазган:

Чыгарманын толук вариянтын кайсыл жактан окусак болот. Китеби чыкты беле. Батыраак уланткылачы чыгарманы

Китебин билбейм чыккан чыкпаганын, бирок мен эч жерден таппадым.Толук вариянты дагы эч жерде жок экен.Фбда групадан жумасына бир жолу автор озу жазып атат.Бул жака жазаары менен киргизип жатам. Мен дагы сиздерге окшоп толук вариянтын таппай жатам.

[bema_bema]

Тээ тумшуктан бери имерилиште калдандап чуркап келе жаткан жалгыз караанды көрүп, кадамын жайлатып, көргөн көзүнө ишенип-ишене албай, бүшүркөй тиктеди Алымкан. Ыраматылык кайын энесинин түшүнө кирип: “…Тынар да ыйлап келе жатат. Бар…” – дегени мээсине “тык” эте калды. “Касиетиңден кагылайын энекебай! – деп жалынып-жалбарып жиберди аял. – Эгерде бул чындап эле Тынар болсо, алдыңдан кыя өтпөйүн…”

Бул анын ар дайым төлгө кылган кезде айтчу сөзү. Эми да ошентти. Бир чети Бүбү эненин арбагы чындап эле ага аян берип, ага кечирим кылганына ишенгиси келсе, бир чети өзүн издеп алар бирөө-жарымдын бар экенине ишенгиси келип, келе жаткан караандын чындап эле уулу болуусун каалады эне. “О, Кудай, чыны менен эле жаман уулум артымдан издегенге жарап калса, мага андан өткөн бакыт барбы? Кагылып кетейин Кудай, ошондой болсо канакей?! Мени да издеп, таап келер, өлсөм өкүрүп көмөр баламдын бар экенин көрүп өлсөм, арманым болбос эле го!”

Эсинде, анда Тынар жетиден сегизге караган маалы болчу. “Ары бас, бери басты” түшүнбөгөн баласы үчүн кейип-кепчип отурса Бүбү эненин: “Карап тур, карыганыңда жалгыз ушул оорусаң оозуңа суу тамызып, башыңды жөлөйт,” – дегени бар. “Апам деле жаңылган экен… – деп калчу кийин балакатка толсо деле маңыроо чалыш баласын карап отуруп. – Бир чети караан болуп, аман турганына шүгүр, акыл-эси соолору мени жыргатып жатабы? Кетишти го туш-тушка”, – дечү көп учурда өзүн-өзү жооткотуп.

Эми шамалга этек-жеңи желбиреп, жоолугу желкесине шыпырылып түшүп, дикилдеп келе жаткан энесин таанып, кубанычы да, таарынычы да аралаш:

– Апа-аа! – деп баркырады уулу. Бет алдынан уруп, көкүрөгүнөн түрткөн шамалды “сүзгүлөп”, дулдулуңдап жанынын барынча чуркады бала.

– Балам тура! – тааныды эне да. – О, Кудуретиңден кагылып кетейин Кудай! Арбагыңдан айланайын энекебай! Балам тура!

Ушинткен эне этегине чалынып, баласына жетип-жетпей көмкөрөсүнөн кулады.

– Апа-а!! – ансайын баркырап келип, энесин өйдө көтөрө койду бала.

– Апа, өлбөчү?! Сен өлгөн жоксуң, ээ?!

Алымкан уулунун бети-башынан туш келди өпкүлөп, ыйлай берди:

– Кагылып кетейиним! Алдына кетейиним! Карааным менин! Карманар бутагым менин! Мени издедиңби? Издеп келдиңби?

Уулунун көздөрүнө тигилди.

Уулу эреркеп, ээгин эмшеңдетип башын ийкеди.

– Мени кантип таптың? – деди Алымкан. Тынар колу менен Абылайлар кеткен тарапты жаңсап, аптыга үзүп-үзүп айтты:

– А… а… айтты.

– Ким? Эмне деп айтты?

– А… а-паң ө-өлдү деп.

– Кагылып кетейиним! Эми өлбөйм, балам! Эми өлбөйм…

Эне ордунан туруп, өзүнүн этек-жеңин кагып-силкип, уулунун үстү-башын күбүп, жакасын оңдоду. Эмнегедир ушу саам Алымкан кадыресе кайраттанып, боюн түзөй кайкайып, алда неге бел байлай түшкөн сыяктанды. Шамалга сапырылган чачын жыйнап, жоолугун ондоп салынды.

– Курсагың ачтыбы? – уулун аяй карады.

Баласы эстей койгонсуп, күрмөсүнүн ички өңүрүндөгү апасы атайылап тигип берген чөнтөгүнө колун сойлотту. Жарымы желген нанга кошуп, дайыма кайыш куруна салпаңдатып асып жүрчү жалпак челегин чече коюп энесине сунду. “Жаман эме курсагы ачып, суусаганын билбей жүрө бербесин”, — деп Алымкан дайыма уулунун чөнтөгүнө нан салып, оозу буралып бекиген жалпак челекке суу куюп, байлап бере турган.

Эне-бала жол жээгине олтуруп, өзөк жалгашты. Кардынын канчалык ачканын, кече кечтен бери оозуна наар албаганын ошондо билди Алымкан. “Тиги бечара кантти экен?!” – эсине Кызмончок түшүп кетти. Кекиртегине бирдеме тура калгансып, какап-чакап да кетти: “Нан жебей балакет жейин, кокуй! Кош бойлуу неме талаада жатып калса эмне болот?! Ботом, берки үчөө көрүнбөйт да?!”

Ордунан туруп, колуна көзүнө калканч кыла коюп келген тарабына карады. “Капырай, жерге житип кетишкенби? Деги соо болгой эле. Же Кызмончок бирдеме болуп, кайра кетиштиби?”

– Жүрү, балам?!

Энесин тапканына дүйнөсү түгөл болуп, майпаңдап нан жеп, суу ичип отурган баласы аңкая карады.

– Тура гой, балам. Тур. Тиякта Кызмончок эмне болду?.. Ачка неме жыгылып калбасын.

Өзүнүн колундагы алакандын отундай болгон токочту чөнтөгүнө салып, баласындагы челекти алып чайкап көрүп, уулунун белине кайра байлап койду:

– Муну ичпе, тиги кызга ала баралы, макулбу? — бир чети баласын макулдаткысы келгендей, бир чети өзүнүн да ынангысы келгендей кобурады.

– Сен эс кирип, заңкайган жигит болуп калбадыңбы…

Уулу болбурап, башын ийкеди.

***

Кызмончокту карай келе жаткан Жан тээ төмөн тарапта калдалаңдап, кайра кайтып келе жаткан Асанды көрүп, багытын ыкчам өзгөрттү. Ушу азыр бетме-бет алдынан чыгып, кармашка түшчүдөй эми түз эле уланды карай зыпылдады. Катуу чуркап келе жаткан Асан капилет эле алдынан «сорок» этип чыга калган жыландан чочуп, үстүнөн аттап-буттап секирип өттү да, ошол күү менен дагы бир топко токтоно албай барды. Тээ бир далайдан кийин артына бурулуп, мына-мына жетейин деп калган жылан менен кармашка түшчүдөй:

– Эмне?! – деди көкүрөгүн солкулдатат терең-терең дем алып. – Аркамдан кол салайын дедиңби?!

Жылан да токтоп калды.

[bema_bema]

Асандын бул сөзү ага башка чапкандай катуу тийди…

Тээ чыпалактай кезинен угуп жүрүп, жадымына жедеп жатталып калган сөз! Ал Асылбек менен Кызмончоктун жомогун угуп жүрүп адам баласына таандык оңтескери кыял-жоруктарды, жакшы-жаман сапаттарды ажыратып билип калган. Айрыкча Кызмончок мындай жомокторду жанга сабак болсун, үйрөнсүн, билсин деген кыязда өтө берилүү менен айтар эле.

Эсинде, акыл-эс кирип калган кездеринде Кызмончок ага адаттан тышкары бир жомокторду айтып берчү. Бирин түшүнсө, бирин түшүнбөй, бирок Кызмончоктун ошол окуяга кошо аралашып кеткендей бирде күлүп, бирде ыйлаган абалын, бар кыймылын тирмийип тиктеп, өзү кошо бирде башын сереңдетип көтөрө калса, бирде жер менен жер болуп жата калып, кунт коюп уга берчү.

Так ошол бактылуу учурларынын бири эсине түшүп кетти эми…

Эмнегедир ошондо Кызмончок башкача эле. Ичинде өтө олуттуу бир табылгасы бардай, сыртынан канчалык ойлуу, оор басырыктуу көрүнгөнү менен жандилинде кандайдыр бир табышмактуу кубулуш кээде көк ирим суудай имерилип, өзүнөн кайра өзүнө куюлуп, кээде буркан-шаркан түшүп турган. Мунун баарын сезип, билип келаткан Жан дагы адатынча ойдолоктоп- ойнобой, унчукпай эрчип келе берген. Качан гана мерчемдүү жерине жеткенде кыз сыңар тизелеп отура калып, төгүлүп-чачылып “ырдаган” болчу. Анын бул ыры, жомогу мурункулардан алда канча ыргактуу, салмактуу эле.

Бул жомок андан кийин да далай жолу айтылып, уланып жүрдү. Бирок бир жолкусу эсинде калыптыр. Эки колу менен эки тизесин бекем мыкчый кармап, эки ийинин солкулдата, көздөрүн жумуп, бир топко чейин денесин чайпалта, демейдегиден башкача «ырдаган» ошондо. Ал түгүл узун кирпиктеринин алдынан бирэки тамчы тыпылдап кулап да кеткен. Анын ким жөнүндө, эмне жөнүндө айтып жатканын жылан түшүнө алган эмес.

“Кабылан, айкөл баатырың,

Кырк күнү жыргап тим жатты,

Мындай болуп ким жатты?!

Калмактар жүрөт камынып:

«Ата, бала болгонсуп,

Сыр билдирбей жаткыла,

Аянбай жакшы баккыла!

Өлчөлүү күнү өткүчө,

Коопсуз жатып калсын, – деп, –

Кырк күнү жатсын козголбой,

Мен кыябыма келейин,

Кызыталак кыргыздын,

Анан сазайын колго берейин!»

Кыргыздын муну менен иши жок,

Муну билген киши жок!

Алоокенин Коңурбай,

Атка минип алактап,

Айласы күчтүү оңбогур

Жүрүп келет шалактап.

Энөө, эпсиз баатырдын,

Анан эшигине келиптир.

Эки колу боорунда,

Ийилип салам бериптир.

Баатыр жатат пактада,

Кереге бою тактада.

Санаасы жок бут сунуп,

Баягыдай көз жумуп,

Эки көзү коюлуп,

Элинде жаткан эмедей,

Кадимкидей чоюлуп.

Душманы анда кеп айтат,

Кол куушуруп деп айтат:

«Баатырым, Манас, кабылан,

Арада кадик жок болуп,

Биз туугандаштык окшодук.

…Эп болсо, атка миниңиз,

Эми мени менен жүрүңүз.

Нээтибиз сүттөй ак болду,

Не десем, сыйым көрүңүз.

Ушунун үчүн келдим», – деп.

…Арыстан айкөл баатырың,

Аккуланы минди эми.

Айлалуу калмак төрөнүн

Айтканына кирди эми.

Коңурбай көөнү жарк этип,

Эми ичинен кым деди.

Эки камчы шарт уруш,

Бул экөөндө не туруш?

Келатышат жарышып,

Үзөнгүсү кагышып.

Алоокенин Коңурбай,

Кийген экен кызылды,

Капкасы алтын коргондо,

Көөнү жаман бузулду.

Өңү кетти сурданып,

Мурду кетти кырданып.

Арнап кылган айбалта

Алып келди бир желдет:

“Баатыр Коңур, ала көр, – деп, –

Ажыдаар болуп атылат,

Жыландай болуп ышкырат,

Илебинен чуу чыгат,

Зыңылдаган үн чыгат.

Арка жакка шилтесе,

Аркан бою узарат.

Карап турсаң, жөн эле,

Өрттөй болуп кызарат.

Шиберге койсо өрт кетет,

Шилтегени мүрт кетет…”

Төрт кубулган айбалта,

Оңбогур колго алды эми,

Оңтоосун таап Манаска,

Оң имерип калды эми.

Ыңгайын таап, ыгын таап,

Артынан шилтеп калды эми…”

Бул окуя эми эле болуп өткөндөй бир убакта шаабайы сууп, өзүн шалак эттире бош таштап жиберип, унчукай улутунган Кызмончокко үн катууга анда жылан даамак эмес. Эмне тууралуу “ырдап” жатканын суроого да болбойт болчу. Тек гана Кызмончоктун ошол душманга болгон жек көрүүсүн сезип, муюган. Арттан кол салуу – коркоктук, жек көрүмчү сапат экенин түшүнгөн.

Ушуну эстей койгон жылан эми Асандын: “Эмне?! Аркамдан кол салайын дедиңби?!” – дегенин Кызмончок да угуп койгондой ыңгайсыздана түштү. Булардан анча деле алыста эмес, жанагы эле калыбынан козголбой отурган Кызмончокту бир кылчайып карап алып, катуу чыйратуудан улам үзүлүп кетчүдөй чатыраган жип сымал солкулдаган денесин акырындап барып бошотуп жиберди.

[bema_bema]

Так ушул маалда анын кулагына кайдандыр жакшылыктын да, жамандыктын да жышанындай болгон тааныш шыбырт, ызалуу ышкырык, ошого удаа эле Кызмончоктун жардам сурагандай чакырыгын сезди.

Көздөрү чанагынан чыгып кетүүчүдөй тостоңдоп, кулак түрдү.

***

Кызмончок өзүнө жакындап келип калган Күмүш жыланды анын кызганычтан кышылдаган жек көрүүсүнөн, дабышынан сезип, тааныды. Заматта таш болуп ката түшкөн курсагын алаканы менен калкалай калып, ага жамандыкты көрсөткүсү келбеген өңдүү көздөрүн жумган боюнча селейип, демин ичине катты.

– Жан?!. – аны тирмийип тиктеп турган жыландын Жан эмес экенин билсе деле, ойсезимине биринчи ушул келди. Муну менен – бир жагынан өзүн алдагысы келсе, бир жагынан анын атын атоо менен Күмүш жыланды бир аз болсо да сестентип коюуну ойлоп, бир чети чындап эле Жанды жардамга чакырып, жандилинде жандалбастап кетти.

Күмүш жонду бул ого бетер кайрап, ачынтып жибергендей болду:

– Тс-сс!

Анын узакка созулган ызалуу да, айбаттуу да ышкыргынан кийин Кызмончок көзүн ачып, жакын эле жерде өзүн тостоюп тиктеп турган жыланды көпкө карап туруп, жооп кылды:

– Сен жаңыласың, – деди ал жыланга. – Бул сезим, бул азап, бул сагыныч, бул сүйүү – башкалардын да, Жан экөөбүздүн каалообуздан көз каранды эмес… Болбосо, биз мынчалык каршылыктарга, кыйынчылыктарга туруштук бере алмак эмеспиз. Биз сезимден жеңилмекпиз. Өзүбүз да тирүүлүктүн тозок отуна түшпөйт элек… Балким ал сени менен, мен өз теңим менен тынч өмүр сүрө бермекпиз…”

Бул жооп Күмүш жыланга жаккан жок. Ансыз да тостоюп, кыймылсыз тиктеген чакчайып кетти.

– Тс-с-с..!

Куйругу менен жер сабап жиберген жыланга Кызмончок бу саам жумшак жылмайып, башын чайкады:

– Жок, андай эмес.

Күмүштүн суроолуу көздөрүндөгү: “Анан кандай?” – деген жазуу көлкүлдөп турган.

Кызмончок өзүн-өзү кош алаканы аркылуу тыңшап жаткандай, азга дымып, унчукпай отурду да:

– Бул – адамдын баласы! – деди ошого сыймыктанып да, каниет кылгандай.

Ошол убакта ал Күмүштүн да жаны жай ала түшкөнүн сезди.

Айбан да болсо андагы ургаачылык сезимди – Жанга карата болгон ысык ымаланы, санаркоону, кызганычты сезгени үчүнбү, эмнегедир Кызмончоктогу коркуу, кооптонуу сезими жоголуп, анда эми аёо, жакшы көрүү сезими ойгонду. Ушул эле сезим Күмүштүн да тулку боюн бир тепчип өткөн сыяктанды. Канча убактардан берки канын-жанын удургуткан жек көрүүсү жумшара түшкөндөй болду.

Буга чейин деле, канчалык жек көргөнү менен ал Кызмончокко даап кол сала алган эмес. Эмнеге экенин билип коюптурбу, канча курдай атырылып, сапырылып келип эле, Кызмончокко жакындаган сайын ачуусу да, заары да акырындап тарап, алсыздана түшкөнүн сезчү. Анын үстүнө ак жыландын адам-аялга карата болгон сүйүүсү, кыбыр эткендин баарынан кызганып, кайтарып, жада калса Күмүштүн өзүнөн да коруганы анын сесин алып турчу. Баарынан таң калыштуусу, бүтүндөй жыландардын паашасы – эне-жыландын да мунун алдында башын ийип турушу үлбүрөгөн Кызмончокту ого бетер күчтүү, кубаттуу кылып көрсөтөр эле.

Бирок сыртынан карасаң илбиреп, алсыздай көрүнгөн эки буттуу ургаачынын мынчалык кудуретке ээ экени ага жакчу эмес.

Ар бир жолу ак жыланы аны карай агылып, алып учуп кеткен сайын артынан калчу. Ал ак жыландын ичиндеги Кызмончокко, деги эле адамдарга болгон ушул – буркан-шаркан түшкөн албуут сагынычты, кубанычты, эңсөөнү сезген сайын кызганычтан башы менен жер сабап жибермейи канча?!

Алда кайда жалгыздап качып барып, оргуштап аккан сууга кирип кетип, тээ бир оокумда сүйрөлүп араң чыгып келчү. Бирок ошондо да көксөөсү суубай, ызадан өзөгү өрттөнүп, түтөгөгөнү – түтөгөн. Андыктан:

“Баары бир, баары бир андан өч алам!” – деген сезим эстутумунда кыттай уюп калган.

Ошонун ыңгайын күтүп, издей берчү. Кызмончоктун ээн талаада, эрме чөлдө, жанында коргой турган ак жыланы жок жалгыз жолугаар күнүн самачу.

Мына эми..! Экөө жалгыз! “Желп-желп” эткен сыдырым желден башка кыбыр эткен жан жок!

Азыр эле алда неден санаасы тынчыгандай, саамга бошой түшкөн Күмүш жылан кайра бир серпиле түштү. Башы жерден улам бийиктеп, тостойгон көздөрү Кызмончокту куткарбачудай тиктеди. Кекиртек тушу “бүлк-бүлк” этип, кудум өч алууга суусап, чаңкап тургандай, шилекейин кылкылдатып жутуп алды. Анын бул түрү – кудум, ичинен “ажыдаар” ойгонуп келаткандай, ошол ажыдаар эми анын абалкы сестенүү сезимин кыйратып, жеп-жутуп, эми баарына кыйсыпыр салып, аалам-жерди аңтар-теңтер кылып жиберчүдөй жагымсыз да, коркунучтуу да болчу.

Ушуну сезе койгон Кызмончок эки алаканы менен курсагын калкалап, жандалбастай түштү. Анын көзүнө Күмүш жылан улам чоңоюп, жооноюп бараткандай көрүнүп кетти.

Кызмончоктун ушул акыбалы Күмүш жыланга жакты. Демейде баарынан күчтүү, баарынан сулуу сезилген Кызмончоктун кибиреп, кичирейип, алсыздана түшкөнү анын чырагына ого бетер май тамызып, күчүнө – күч кошуп, табасын да, моокумун да кандырып, ушул ирмемдердин узагыраак болушун каалагандай жыбылжып, ордунан жайбаракат козголду.

[bema_bema]

– Эне-е?! – жылан жакындаган сайын заманасы тарып бараткан келиндин эриндери билинер-билинбес кыбырап, көмөкөйүндө жанынын бардыгынча кыйкырык салды. Эмнегедир Кызмончоктун көз алдына ушу ирмем өз энеси эмес, эне-жылан элестеп турган. Бул ага тааныш, кадыресе туюм өңдүү, ал тууралуу ойлоого деле чамасы келбей, сезиминде быкпырдай жайнаган жыландарды баштаган эне-жыландан жакшылык

үмүт этти келин. Демейде ордунан араң козголгонсуп көрүнгөн, анткен менен шамдагай, чапчаң эне-жыландын элеси – кудум бала-бакыралуу, балпайган байбичеге окшоп, мээримдүү көрүндү.

– Эне-е?! – зор жыландан жардам күтүп, жан дүйнөсүндө далбастап жатты келин. Ошого удаа эле Жандын карааны көзүнөн учту:

– Жа-ан?!

Кудай жалгап, бул чакырыкка жакын эле жерден жооп угулгандай болду. Демейдегидей эле алып учуп келе жаткан Жандын тааныш шооратын учкай эшитти. Ошондон уламбы, өзүн таштап жиберди, же күмүш

жыланга чындап эле багынып, андан аркысын көрбөйүн дедиби, көздөрүн жума салды.

***

Жандын келип калганын байкаган Күмүш жылан болгон ылдамдыгы менен Кызмончокту карай “ыргыды”. Ушу тапта так бет маңдайына анын күү менен келип жок болгон илебин сезди келин. Денесин жыйрып алды: “Бүттү баары! Өлдүм! Баламды бир көрүп өлсөм эмне?! Мени кечир, балам?! Атаке, апа?!” Кызына жетип-жетпей, алда кайдан калдактап чуркап келе жатышкан ата-энесин көрдү. Ошого удаа эле кыжы-кужу болгон айылдын эли келе жатты. Арасында Абылай, Сайра, Бектемир, Чынтемир жүрөт… Ал түгүл, баягы кичинекей сары кыз анын кызыл мончогун тагынып алып, күлүп келе жатат. “Кечир мени, кызмончок?! Сени куткара албаганым үчүн кечир?! – Асан ыйлап алган. Эмнеге дир Жан жерде солуп жаткансыйт… Ага эмне

болгон?

Заматта ушунун баарын көз алдынан өткөрүп жиберген келин жыландын муздак денеси келип мойнуна оролушун же ачуу бир “тыз!” эттирген тиштин уусун күттү… Анан ошону менен бүтөт баары! Бул жашоодогу азабы менен жыргалы да, ачуусу менен таттуусу да, баары ошону менен бүтөт!

Бирок… Күмүш жылан кечикти…

Көздөрү оттой жанып, жебедей учуп келаткан ак жыландын аңырдай ачылган оозу келип, Күмүш жон жыландын билектей мойнуна кептеле түштү да, эки жылан көз ачып жумганча жерде оонап, бири-бирине оролуша калып, кайра эле бат кыл аркандай эшилише тирешип, заматта ошол тегеректин чаңын асманга сапырып жиберишти.

Көп өтпөй эле жетип келген Асан жыландарды тиктеп, эс-мас болуп отурган Кызмончокту эки ийнинен кармап, өзүнө каратты:

– Кызмончок?! Жакшысыңбы?

Нес болуп калгандай жалдырап, шалдайган келин жооп берген жок.

Асан анын мойнун, көкүрөк бүчүлүгүн чечип жиберип денесин айланта карады. Эки жеңин ийнине чейин түрүп жиберип колдорунан жыландын “тишин” издеди. Кайра эле Кызмончокту ээгинен кармап, көздөрүнө тиктеди. Ошондон кийин гана келинди бооруна кысып:

– Кудайга шүгүр, баары жакшы… – деди.

Кызмончок унчуккан жок. Тек гана өзүн да, баласын да ага аманат тапшыргандай, уландын бооруна боюн таштап, шалдайды. Анын эки бетин жууган ысык жашты алаканы менен арчыган Асанды ушу тапта оролушкан жыландар көк желкеге коюп өтүштү.

Ошондо гана Асан келинди жерден баладай таптак көтөрүп ала коюп, ал жерден алыстап кетип баратты.

– Сени эми жалгыз таштабайм, – деди өзүнүн да жүрөгү лакылдап, колдорун саал калчылдак баскан улан Кызмончокту көтөрүпбаратып. – Уктуңбу? Силерди эми эч кимге бербейм! Жыланга да, Бектемирге да…

– Кызмончо-ок? ! Аса-ан?! – аялдын чаркыраган үнүнөн улам эсине келе түшкөндөй, уйкудан ойгонгондой селт этти бала. Токтоп, артына карады.

Баласын эрчиткен Алымкан делбектепчуркап келе жаткан болчу.

Ошондо гана качантан берки кол жеткис махабатын баладай бооруна басып алып, анын дем алганын, жүрөгүнүн кагышын тыңшап, ага мындан башка эч нерсенин кереги жоктой ошого курсант болуп, бакыттан башы айланып, кайда баратканын деле билбей, шамалдын агымы менен кете берип, кыйла жерге жетип калганын билди улан.

– Каякка?! Кайда алып баратасың?! – жете келген алардын Алымкан жолун торой, улан-

ды суроолуу тиктеди.

– Кызмончок?! Сага эмне болду?

Адам баласынын көкүрөгүнө башын жөлөп, жүрөгүнүн кагышын тыңшап, денесинин жылуулугун, мээримин, сүйүүсүн сезип, ошого каниет кыла эреркеп, магдырап көзү илинип кеткен Кызмончок эми Алымкандын унүн укканга ого бетер өзүн жоготуп таштады. Асан келинде жерге аяр жаткыза коюп, тамырын кармады. Бир нерсе издегендей, айласы түгөнгөндөй эки жагын карап, кайсалактап калды эле:

– Суу бар, – деди анын оюн түшүнө койгон Алымкан Тынардын белиндеги челекти чечип ала коюп, Кызмончоктун оозуна суу тамызып, эки сөзүнүн биринде эле:

-– Кагылайын, кагылайын… – дей берди.

Бир-эки ууртам кылкылдатып жуткан келин бир аз эс ала түшкөндөй болду. Бири-бирине чапталышкан узун кирпиктерин ажыратып, өзүн тиктеп турган үчөөнү көрдү.

– Тынар? – деди анын бу жерде турушун жакшылыктын жышаанындай көрүп.

– Издеп келиптир! – энеси ошого курсант болуп, сыймыктангандай айтты. – Карабайсыңбы, суу да ала келиптир.

Апасынын мактоосуна кубанып, компоё калган Тынар ийрелеңдеп, түз эле буларды карай келе жаткан жыланды көрүп, сөөмөйүн сунуп көрсөткөн боюнча селейип катып калды.

[bema_bema]

Эки жыландын кармашы көпкө созулду.
Башта, ак жыланды көргөндө баарын унутуп, бир чети андан айбыгып, бир чети ага жагалданып, жалпактап турчу Күмүш жылан бу саам таанылгыс болчу. Адам-аялга болгон жек көрүүсү буга оошуп кеткендей, «сенден келгенди көрдүм» дегендей, тирмийе тиктешип да, тиштешип да, мүмкүнчүлүгү жетсе эле ак жыланды узатасынан оп тартып, чубалжыта жутуп алсам экен деп оозун аңырдай ачып, айтор, демейдегиден башкача эле.
Адегенде ачуу менен келип алып, бирок кайра эле абалкысындай аяп, аяр мамиле кылып жаткан ак жылан эки-үч жолу алдырып кое жаздап барып эсине келди.
Бир убакта кыл аркандай эшилишип, узатасынан суналган эки жыландын дымы чыкпай, кыймылсыз жатып калышты. Экөөнүн билинер-билинбес кышылдап, дем алганы, анда-санда гана денелеринин ар кай-ар кай жеринин «солк-солк» эте түшүп басылганы эле болбосо, өлүп калган немелердей кыймылсыз.
Жан басып жыгылчудай болуп чекчейген жыландын мойнун азыр чайнап салчудай тиштеп жатат. Ошондо да багынгысы келбей, тарамыштай тырышып, эби келсе эле бошоно калып, кайра өзү Күмүш жылан бир убакта «шылк!» этип, жер сүздү.
Ошондон кийин да көпкө оролушуп жатып, бир убакта Жан каршылашынан бошонуп, суурулуп четке чыга берди. Анын кетип баратканын араңжан жатып да туйган жылан ызалуу, аянычтуу кышылдады. Бул «ышкырыгы» менен:
– Мен сени жек көрөм! – деди ал.
Ак жылан артына имерилип карады.
– Жек көрөм! – деди Күмүш жылан кайра дагы.
– Билем…
Күмүш жыландын кудум үшкүрүккө окшогон узун “ышкырыгы”, арманы толук чыкпай, тең жарымы ичинде калып калгандай болду. Эми ошол өксүк денеси ылдый сыдырылып кетип бараткандай, тулкусунун улам бир жери “дирт-дирт” этип, бир убакта куйругу титиреп барып тынчып калды.
Жан кайра кайтып келди.
Жакын келип, Күмүш жыландын алсыз, жансыз жалдыраган көздөрүнө тиктеди.
– Мени кечир? Мен мындай болушун каалаган эмесмин, – деди ал.
– Тс-с… – Күмүш жон алсыз, аянычтуу “тысылдады”.
– Мени аргасыз кылдың… – бир чети актангандай, бир чети аны аягандай жооп кайтарды ак жылан.
Тумшуктары тийишип, бири-биринен көз албай тиктешип турушту экөө.
Чындап келсе, ушул учур Күмүш жыланга жакты. Денесинин канчалык ооруп турганына карабай, ак жыланга оролуша ойдолоктоп, ойногусу келип кетти. Ага эркелегиси, аны эрчигиси келди. Анын каалаганын ак жылан да сезип, туйду. Аны аягандай:
– Тс-с… – этти акырын.
Бул – алардын биринчи жолу жолу жакындан, бет маңдай, бири-биринин демин тыңшап, бири-бирин жакындан сезип, бири-биринин көздөрүнөн жооп издеп, жайбаракат сүйлөшүүсү эле. Мындай учурду Күмүш жылан канчадан каалачу?.. Канча курдай экөөнүн кездешүүсү тапыр-тупур кармаш менен башталып, кайра эле бат бири-биринен алыстап, экөө эки жакты карай зыпылдап кетишчү. Эми ушул бойдон жанында калса, экөө баарын унутуп таштап, ээрчишкен бойдон кетишсе кана?!
Анын бул каалоосун Жан башта эле сезчү. Бирок ага жооп айтуудан жалтанчу. Анын көзүнө тике карап: “Жок, мен өзүм жылан болгонум менен, дилимде – башкамын! Жыландардан алда канча алыстап кеткенмин. Менин каалаганым башка! Мен адам баласын сүйөм! Эмнеге экенин өзүм да билбейм, бирок мен ансыз жашай албайт окшойм!” – деп айткандан каччу. Мына эми, учур келди…
– Жаңыласың! – деди Күмүш жылан. – Баары бир сен жылан экениңди унутпашың
керек. Биз сыяктуу эле, адамдар да бизден коркушат, жек көрүшөт. Ал эми сен канчалык адамдын тилин, дилин билсең да, эч качан адам боло албайсың!
– Тс-с..
– Тигине, Кызмончогуңдун ичинде адамдын баласы жатат! Алар эртең эле чоңоюп, атасынын өчүн алыш үчүн сага ууга аттанышы мүмкүн! Адамдар ошондой – кекчил, аёосуз болушат. Канча мезгилдерден бери сени акмалап, артыңдан ээрчип жүрүп, мен алардын сырын жакшы билем. Эмне жооп айтарын билбей, ак жылан кайпактап кетти.
– А мен сенден тукум улагым келет, – деди Күмүш жылан. – Сага окшош жыландарды тапкым келет. Же сен каалабайсыңбы? Жалгыз калгың келеби?
Андан аркысын укпай, канчалык бурулуп кетип калгысы келгени менен, ак жыланды кимдир бирөө мойнунан жерге ныгыра басып, кармап жаткандай, ордунан козголо албай койду.
Бир жагынан Күмүш жыландын айтканында жөн бардай туюлду. Эмнегедир биринчи жолу Күмүш жыланга ичи жылып, аны жакынсып, ага имериле түшкөнүн сезди. Бирок бул имерилүү тээ бала кезинде эле “жылт” этип бир пайда болуп, ошол сезим көкүрөгүнүн бир көмүскө жеринде көмүлүп,
сакталып калганын ал билген жок.
Андан бери ал тууралуу ойлогонго ак жыландын эч чолосу да тийбей, каалоосу да болгон эмес. Анын болгон жашоо мүмкүнчүлүгүнүн, эси-дартынын баары – адамдар тарапта, Кызмончок тарапта боло берчү. Жыландардын мекени – ордосуна өтө керек кезде гана кайрылып келбесе, чын эле жашоосунун көп учуру адамдар менен өтүптүр. Ошол ордосуна чанда бир кайтып келген кездерде Күмүш жылан аны алдынан жалпактап тосуп чыгып, эми ак жылан эч жакка
кетпей, биротоло булар менен калып кала тургансып, телегейи тегиз болуп, жалпактап калчу. Андай кезде ургаачы жыландардын бири да ак жыланга жакындоого даачу эмес. Анткени алар күмүш жон, сулуу жыландан айбыгышчу.

[gulzar_gulu]

Ушул китеп менде болсо керек эле, эч эстей албай жатам окубаган үчүн. Бүгүн бир китептерди тытып карап көрөйүнчү.

[NeRiNa]

Кутуп окуп жатам...

[aipo89]

Бул чыгарманы Жыпар Исабаева жазып жатат,китеби чыга элек болсо к.к.Билишимче улам жазганын чыгарып жатат.

[bema_bema]

Ансайын койколоктоп, башкаларга окшобогон күмүш түстүү жону күн менен айдын жарыгында ого бетер “жылт-жулт” этип кубулуп турчу сулуу жылан андайда өзгөчө жапакеч болуп кетчү. Ак жылан деле боюн ала качканы менен мындай жылуу мамилеге корстон болуп, компоюп калчу. Кызмончоктун качандыр бир так ушул күмүш жондой сулуу жыланга айланарын элестеп, кыялданчу: “Ооба, Бүбү эне эмне, бекер айтыптырбы? Ал жөн эле айткан жок. Билген үчүн айтты. Аны айылдыктардын баары айтканы кыя кетпеген кыраакы, касиеттүү байбиче катары ишенип, сыйлашчу эмес беле. Ал түгүл анын каргышына калуудан, акарат айтуудан коркушар эле. Асылбек менен Сыргачы? Эмнегедир, Бүбү эне тууралуу сүйлөшкөндө Кызмончок менен Жандан жашырып, шыбырашып сүйлөшчү. Жада калса ошол эле Сайра менен Абылайдын өзү Бүбү эненин алдында кайпактап калышар эле.

Кийинки учурларда ушуларды эстеген сайын Жан Кызмончок кайсы бир күнү сөзсүз жыланга кубуларына ишене баштаган. Бүбү эненин: “Эгерде бул кыз ата-эне мээриминен, адамдардын сүйүүсүнөн, ишениминен айрылса, анда…” – дегенин чала-чарпыт болсо да өз кулагы менен уккан. Айрылбаганы кайсы? Канаттууга кактырбай, тумшуктууга чокутпай чоңойткон Асылбек менен Сырга жок. “Сүйөм, күйөм” деп алган Бектемирдин деле түрү бузулгандай. Болбосо, Кызмончок алардыкынан жыргаганынан качып чыгып, Жинди-Чапка ыктайт беле? Жандан башка кимиси калды анын? Асанбы?! Каргашадай болуп, кайдан чыга калды бул?! Бирок ал деле

пенде да! Ал деле Бектемирден ашык сүйө алат дейсиңби?! Адамдардын жашоосу өтө татаал, алардын ар биринин көкүрөк-көңүлдөрүндө кыттай уюган жеке мыйзамдары бар. Мына ошол нерсе Асанга деле Кызмончокту сүйүүгө жол бербейт. Анын деле Абылай менен Сайрага окшогон ата-энеси Кызмончокту эле

кабыл ала коёт бекен?! Анын үстүнө Кызмончоктун курсагында Бектемирдин баласы жатса… Демек эл ичиндеги аңыздын чындыгы бар…

Жандын көз алдына койколоңдоп, жанында кетип бараткан сулуу, Күмүш жондон алда канча кооз жылан тартыла калды. Башта да ошентчү. Ошол элес менен, ошол ишеним менен кубаттанып жашачу. Кыялында эрчишкен эки жыланга баары суктанып карай беришер эле.

Аз эле ирмемдердин ичинде ушунун баарын ойлоп, эми элеки чарчап-чаалыкканын, этинин ачынганын унутуп мемирей түшкөн Жан ургаачы жыландын жылтылдаган сулуу денесинин улам бери бүлкүлдөп жылып келе жатканын байкаган жок. Күмүштүн жылмакай тулкусу – мунун жону ылдый жумшак сылай сыдырылып, сыймаланып бараткан болчу. Бул аны ого бетер магдыратып, башкача бир жагымдуу сезимге жетелеп кетти.

Алсыздана түшүп, кайра эле бат белгисиз бир керемет дүйнө канында ойноп, буга чейинки азап-тозогун унута, бул жашоодо Күмүш жылан экөөнөн башка эч ким, эч нерсе жоктой эндирей түштү. Бул сезим ага тааныш эле…

Ошондон уламбы, бир нерсе жетишпей жаткансый берди. Ал эмне эле? Эстеди! Булактын шылдыры менен баёо, кирсиз, жагымдуу кытылдаган күлкү..! Кызмончок!

Серпиле түштү.

Ошол булак, бакыттан баш айланткан сезимдер менен ошондогу мээримдүү, жумшак колдор анын бүтпөс сагынычына айланып, ошол учурдун кайталанышын күтүү менен, ишеним менен жашап келе жаткан эле да!

Ал булак, ал сезим анын эси –дартынан кеткис болуп калган болчу!

Ар бир жолу энтеңдеп шашып келчү.

Кызмончок болсо анын эмнени ойлоп, эмнени каалап жатканын баамдабай калчу. Атайылап эле ылай кечип, ботала болуп кирдеп алган жыланын сууга узатасынан салып алып, сылап-сыйпап киринтер эле. Ошондогу мээримдүү, назик алакандар…

– Ай-ииий, кебетең кантет? Түш сууга! – деп кыткылыктап күлчү кыз. “Кокус, оюмду билип койсо, жуунтпай коет”, – деп коркконЖан башын булактын түбүнө катып, оюн окутпай “жашынып” алчу… Бир убакта:

– Болду эми, кечке жатып аласың да. Уктап калдыңбы, тур! – дечү Кызмончок анын жоругуна күлүп, жонунан тартчу.

Жан кыйылып жатып суудан араң чыкчу…

Эми да көптү көрүп, көп билип, көп нерсени аңдай баштагандан кийин деле бүт тулку боюн магдыраткан ошол сезимди эңсеп келет. Качандыр Кызмончоктун жыланга айланышын күтүп, жан жыргаткан керемет сезимди

анын алакандарынан эмес, бүтүндөй денесинен сезгиси келет.

Мындай керемет сезимди жалгыз гана Кызмончоктон туям деп жүрсө, эми карабайсыңбы!

Бирок бул ага жакпай кетти! Титиреген куйругу менен жер сабап, ыргып-секирип кетти! Чакчаңдап, Күмүш жыланды эки чайнап, бир жутуп алуучудай титиреңдеди.

Күмүш жылан ызалангандай бир серпилип алып, былк этпей жатып калды. Анын ызалуу кышылдагынан Жан:

– Бир аз кечиккенинде эмне?!. Мен аны өлтүрүп тынат болчумун! – дегенди укту. Кармаш кайра башталчудай, эки жылан сереңдеп баш көтөрө калышып, ачакей тилдерин соймоңдотуп, узакка ышкырышып турушту да, эки жакка ажырап, бөлүнүп кетишти.

***

Бектемирди дарылап, колунан келгенинин баарын жасап, кара терге түшкөн Касен сары жылдыз жымыңдаган маалда гана чекесинин терин арчып, сыртка чыкты. Оозгу үйдө, Сайранын жанында отургандардын ичинен Абылай менен Чынтемир ордуларынан тура кылышты.

– Эмне болду, Каке? Бала кандай? – деди Абылай аны жалдырай тиктеп.

– Жакшы. Кудай оңунан берсе, жакшы, –деди чарчаган, санааркаган Касен. – Балдардан кабар барбы?

– Бар. Баары жакшы, Каке. Асаның аман-эсен… – деп, андан аркысын айта албай мукактанган Абылай Сайраны көрсөтүп: “Байбичемди да карап койчу”, – дегендей ишарат кылып, бөйпөңдөй түштү.

– Асан келдиби? – дагы бышыктап сурады Касен.

– Жок. Тиги Калыс менен Мукан келди.

– Баламчы?! – өзүн кирбиңдей караган көздөрдөн улам бир жаман жорукту сезгендей көздөрү чакчая түшкөн Касен сары отургандарды айландыра карады. – Кана алар?!

– Чакырчы, – деди Абылай Чынтемирге башын жаңсай.

– Ботом, ого бетер үрөйүн учурбай ачык эле айтпайсыңарбы! – деди аңгыча отурган байбичелердин бири. – Балаң аман-эсен, жап жакшынакай эле дейт. Эми жаш да… Жаштык – мастык кылып…

– Байболгурлар, деги айткылачы маалкатпай! Балам эмне мастык кылыптыр?!

– Кызмончокту алам дептир! – улагада отурган Асанбү Касенди аядыбы же укмуштун аягы эмне болуп бүтөт деп чыдамы жетпей кеттиби, тарс жарылып кетти.

Өлгөн немедей “сулк” жаткан Сайранын тизелери бир серпиле түшүп басылды.

Бирок эл күткөндөй Касен сарынын асман-жери аңтарылып кетпей, тескерисинче санаасы тынчып, эс ала түшкөндөй:

– Өх-х! – деп эки ийнин солкулдата узакка үшкүрүп алды. Анын баятан берки чарчаганы да, ичинде букулдаган сары санаасы да ошону менен чыгып кеткендей өңүнө кызыл жүгүрө түшкөндөй болду. Аны карап тургандар буга ого бетер эс-акылдары айран болуп, аңкайып эле карап калышты.

– Кол жууганга суу алып келгилечи, – деди жайбаракат. – Сайраны карайын.

Келиндердин бири чуркап чыгып кетти.

[bema_bema]

Ошол бойдон отургандардын бири да унчукпай, Касен табыптын бар кыймылынан көз албай отурушту.

Касен табып колун шашпай жууп, арчып кургатып болуп, Сайранын жанына сыўар тизелей калып, тамырын кармады.

Муну баятан бери көздөрүн жумуп жаткан Сайра өзү да сезип, оорусуна кандайдыр бир шыпаа күтүп, жансоога сурагандай аста кыўкыстап, көздөрүн бүлбүлдөтө ачып, Касенди жалдырай тиктеди.

Аны көрүп отурган кемпирлердин бири Сайраны аягандай да, Аллага тобо келтиргендей да шыпшынып жиберди.

– Алда неден катуу коркуп калыптыр, — деди көпкө чейин тамыр аркылуу Сайранын акыбалын “тыўшап” отурган табып. – Катуу…

– Ботом, чоў эле катын эмнеден коркот? – деп ийди жанагы шыпшынган кемпирге тириле түшкөндөй.

– Кызмончок бирдеме кылган жокпу? – Асанбү адатынча жоолугун кулагына кыстара салып, суроосуна жооп күткөндөй отургандарды тегерете карады. – Өчөшүп, бирдеме кылышы мүмкүн да?

– Ким билет, – дешти бир-экөө.

– Алымкандыкында отуруп эле ушинтип калыптыр…

– Укмушуў кур! Заматта дудук болуп калган эмеге тил бүтүп, куландан соо турган бу бечара ушинтип калганы жөн эмес! Ошол катын бирдеме кылган жокпу ыя? Кызмончокко болушуп?!

Касен табып Алымкан тууралуу сүйлөгөн аялды бир акшыя карап алды эле, тигил тилин жутуп алган немедей, андан аркы кебин ичине жутуп, какай түштү. Ошо аялдын айтканы жөндүү сыяктуу, ортодо тынчтык өкүм сүрө калды.

Касен табып баш бармагы, сөөмөйү менен Сайранын улам бир көзүн ачып, болгон окуянын чоо жайын көрүп жаткансып, каректерге үўүлө тиктеп, андан кийин гана:

– Дем салышым керек. Ананыраак… – деди чарчаўкы.

– Каке?! – ананкыга күтө албачудай ыргып-секирип тура калды Абылай. – Каке?!

– Ботом, акем кичине эс алып, тамак-аш ичип алсын! – табыпка жан тарта унчукту бирөө. – Жеўем да баятан бери издеп келип жатат. Анын үстүнө…

– Ооба, айланайын, дем салыш эле оўой иш эмес, тамак-аш ичип, оозуна наар алып албаса… ага да дем күч керек! – шыпшына берчү кемпир коштоп кетти.

Касен табып үйүнө кетти.

Уйларын чала-була саай коюп, буларды карай шашкалактап келе жаткан аялы алдынан чыкты.

– Уктуўбу?! – деди эки колун артына алып, эч нерсе болбогондой шартылдап, шайдоот басып келе жаткан күйөөсүнө бүшүркөй карап.

– Эмнени? – анын эмне тууралуу айтып жатканын түшүнүп, билип туруп эле ушинтип койду табып.

– Сага айтышкан жокпу?!

– Жок.

Аялынын эмне тууралуу айтып жатканына анчалык деле маани бербегендей, деги эле аны менен бул тууралуу сүйлөшкүсү келбегендей “күўк” этип, өтүп кете берди Касен табып.

Аял ордунда аўкайып, кетип бараткан күйөөсүн карап турду да, артынан дикилдеп эрчий басты:

– Ай, бери кара?! Балаў тиги Кызмончокту катындыкка алам дептир! Ата-энем каршы чыкса, ошол бойдон кетем дептир?!

Ал Касенди адатынча артына “шарт” бурулуп, катуу ачуусу келгенден эки чыкыйынын тамырлары көөп, сары өўү кызарыптатарып кетет деп ойлогон. Бирок тигил деги эле эч нерсе болбогондой, мунун эч деле таў каларлык эчтекеси жоктон бетер кете берди.

– Апе-ей?! –аялдын кекиртегине ызадан бир нерсе кептеле түшкөндөй болду. Ансыз да уккандан эле эси эўгиреп, эмнени ойлоп, эмне кыларын билбей, алдастап жүргөн аялга бул ого бетер оор тийди. Баятан бери бир айласын табат, көкүрөк-көўүлүнө күтүүсүз келип, балакеттей жабышкан бул сары санаадан арылтат деп ишенип жаткан эринин булл мамилеси, чындыгында күтүүсүз эле.

Бечаранын болгон түшүнүгү, мүнөзү ошол болсо, кантмек эле? Касен табыпка келген күндөн тартып эле Алымканды күнүлөшүндөй көрүп, кызгана берчү. Эри үйүнөн эки кадам узары менен эле эси-дарты ээлик кылбай Алымкан тарапка жетелеп кетет. Катуу кызганычтан кээде өзүнө-өзү ээ боло албай, артынан дикилдеп кошо чыгып, аўдымай да адат күткөн. Бул үчүн экөө көп кырылышчу. Алагачкы күндөрү ала жипти эч качан аттабай турганын айтып, жакшы сөз менен жалынып-жалбарып, ошого ынандырыштын амалын кылса, кийин ызасына да, ачуусуна да алы келбей калган Касен табып колундагы камчысы менен тартып-тартып алган учурлары бар. Андайда бейжай неме ого бетер күчөп, ого бетер долуланып, ачуу айкырык салып, алардын эмне тууралуу урушуп жатканы бүт айылга угулуп турчу.

Ал эрин ушинтип жеўчү.

Элден-журттан уялган Касен бара-бара аялынын оозунан ак ит кирип, кара ит чыкканына кайыл, унчукпай коюп, же үйдөн аттанып кетип калып кутулууга өткөн. Алда кайда барып, көп нерсени ойлонуп, көп нерсени салмактап, саресеп салып, акыры ушуну эп көргөн табып үйгө кайтып келгенде да эч нерсе болбогондой: “Байбиче”, – деп жайдаўдап кирчү. “Койчу, ушул кыялыўды коюп жүрчү.

Балдарыбыз өзүбүздөй болгуча эле кызгана бересиўби? Кайдагы бир бала кездегини айтып… Ал бир өткөн-кеткен сезимдер. Ал азыр башканын аялы. Менин аялым – сен!” – деп жооткотчу. Ошондо да аялдын ажаандыгы тээ бир далайда барып күчүнөн кайтып, ачуудан кыпчылган таноолору жазылып, бетине канн жүгүрүп, өзүн бактылуу сезип, казан-аягын калдырттатып, дасторконун жайып калчу.

Бул учур Касен үчүн да, анын балдары үчүн да – майрам эле.

Бирок көп өтпөй эле баягы кайра башталчу. Эринин ойго батып, күрсүнө улутунганына, ичинен кандайдыр муўдуу кайрыктарды кайрып, кыўылдай калганына – мунун баарына жалгыз ошол Алымкан себепкердей сезилчү.

Касен табып каалагандай, андайда ал-жайын сурап, кабак-кашын карачу аял кайда? Эриндеги ошол дартты ырбатып жаткан да, айыктырып алар да өзү экенин эч түшүнчү эмес бечара.

Эми ошонун баарына кошул-ташыл – Алымканга тил бүткөнү аз келгенсип, Асандын күтүүсүз жерден эле Кызмончокту алам дегенин угуп, ансыз да араў жүргөн эменин асман-жери аўтарылып кетпедиби. Баятан бери Абылайдыкына он барып, он келди. Эшиктин түбүндөгү Абылайдан, жарданып карап отурган элден жазганып, аркы бөлмөдө Бектемирди дарылап, дем салып отурган эрине жете албай, эки көзү төрт болуп жүргөндө

эми карабайсыўбы!

– Акма-ак?! – жанынын бардыгынча чаўырды аял.

Жооп болгон жок.

Жолдон имерилип, жаўы эле короого кирген эрине алкынып жетип, жолун торой көкүрөгүнө асылып, алка-жакадан алып, жулкулдатты аял:

– Акмак! Акмак!

Касен аялынын билектерин капшыра кармап:

– Эмне?! – деди. – Эмне болду?!

Аял эринин көздөрүнөн абалкы жалпактаган Касенди эмес, алда неге бел байлагандай олуттуу, чечкиндүү, башка Касенди көрдү. Адашып, чоочун эркекти жулкулдатып алгандай оўтойсузданып, колдорун тартып алды. Анын кирбиўдей түшкөнүн көргөн Касен:

– Тамак берчи?! – деди.

Аял үйгө чуркап кирип кетти.

(Уландысы бар)

[Aitunuk]

Баш-аягы жок проза жазгандан көрө, бир аз да болсо анча-мынча көз токтото турган ырларын эле жазса болмок. "Өрдөк жокто чулдук бий" деген ушул да. Кайран гана кыргыз адабияты, көркөм сөз өнөрүнүн классикалык мезгилинин өтүп кеткенине ичиң ачышат.

[Tenirova]

Улантыныз кутуп жатам

[bema_bema]

Касен табып алдына келген тууралган этти же шашканынан, же кардынын ачканынан экени белгисиз, саал калтырак баскан колу менен аптыга-аптыга сугунуп, кеседеги мелт-калт куюлган аксеркени тынбай, кылкылдата жутту да, эки алаканын бетине сүртө оомийин кылды.

Алда нени ойлонуп отуруп, олуттуу чечимге келгендей бир убакта ордунан шарт туруп, чыгып кетип бараткан күйөөсүнө аялы адатынча каңкылдай албай, оозун таптап барып, унчукпай калып калды.

Касенге аялынын мунусу жакты. Атүгүл жакшылыкка жоруду. “Ылайым эле Кудай дээрине бирдеме салып, ушинтип каш-кабактан түшүнүп калса кана”, – деди короодон чыгып баратып оюнда. Жагымдуулуктан жандүйнөсү жымылдап, жашоосу бейиш өңдөнүп кетти. “Э, Алла, оң жолуңа багыштай көр, уулума бак-таалай бере көр?.. – деди жолдо өзү менен өзү сүйлөшүп. – Баштатан эле билип, боолгодум эле. Бирок балалык кылып жатат, баралына келгиче баары өтөт-кетет дедим эле. Айрыкча, Асылбек кызын Бектемирге бергенде көпкө чейин жанын коёрго жер таппай, бир топко чейин чүнчүп кетпеди беле. Баарын эле көрүп, билип жүрбөдүмбү.

Баланын жандүйнөсү жабыркабай, тазалансын, айыксын деп атайылап эле алаксытып, жаныма эрчитип алып аска-зоого чыгарып, дары чөп издетип, табыпчылыктын жолун үйрөттүм…

Ошонун баарында баланын көөдөнүндө эле эмес, көздөрүндөгү көлкүлдөгөн ызаны көрсөм да, көрмөксөн болдум… Бирок ошондо деле Кызмончок тууралуу, ага болгон сезими тууралуу кантип айтып алганын өзү деле байкабай калчу. Кээде жарк этип, күндөй жадыраса, кээде көкүрөк-көңүлүн сур булут каптап келип, түн түшүп калчу. Андайда мени билбесин дегени да, калп эле ичин басып, ооруган киши өндөнүп , төрт бүктөлө ары карап жатып алчу. Жашырганы менен эки ийини акырын солкулдап, үн чыгарбай ыйлап жатканын билчүмүн… Жубарымбек…

Кээде мыйыгымдан күлсөм, кээде баягы мен сезгендин баарын – менин башымдан өткөн тунгуч сезимдерди, андан кийинки, Алымкан күйөөгө тийип кеткендеги ызаланганымды… ушунун баарын баламдан көрүп, бир чети уулумдун чоңоюп калганына кубансам, бир чети каңырыгым түтөп…

Эми карабайсыңбы! Эми эмне дейм?! Балам тарапта болуп, каалаганын алып берсем, эл эмне дейт?! Эси жок энеси эмне дейт?! Баарынан мурун экөөнүн жашоосу кандай болот? Бектемир бутуна туруп, акыл-эсине келип, этинин ооруганы айыккан соң талак бергенин унутуп: “Менин катынымды тартып алдың!” – деп балама өмүр бою жоо болсочу? Анда айылдын ынтымагы ыдырап, эл экиге ажырым болуп кетпейби!

Антпей турган күндө да, тиги Абылайдын башына келген кырсык, оору, азап, кайгы менин үйүмө ообос бекен? Жок, жок… Кызмончок деле алда немедей болгон бала эмес беле, Асылбек менен Сырга кандай адамдар эле?.. Антейин десем, алардын эрте өлүп кеткенин да жыландарга жоруп жүрүшөт… Кантсем экен?! Кантем?!.”

Ушинтип ойго жетеленген Касен табып Абылайдыкына келди.

Баягы отургандардын көбү кетип, Абылай менен Чынтемирден башка эки-үч аялэркек калыптыр.

Кирип келип эле Бектемирге баш багып, тамырын кармап, санаасы тынчыгандай болуп чыкты.

Ага удаа эле тамак-аш жасап алган Дилдекан келини менен кирип келгенде, үйгө ысык тамактын жыты “бур-р” этти эле отургандар жандана түшкөндөй болушту.

– Ошону ырас кылбадыңбы, Абылайдын деле өзөгү карарды го, капырай, – деди Сайранын оозуна суу тамызып отурган шыпшынчаак кемпир экиден шыбырашып отурган келиндерге карап. – Ботом, эмкилерге айтмайын эле эчтеке жок, ушу жерде отургуча бирдеме аса койсоңор болот беле?

– Жеңем менен уул ооруп жатса, той кылат белек?! Акеме жана сүзмө катыктап, ысык жарма ичирип койгонбуз, – тыкчыңдады бир келин.

Кемпир жактырбагандай шыпшынып койду.

– Бектемирдин да эшигин ачып койгула, – деди дем салганы отурган Касен төркү үйдү жаңсап.

– Айтмакчы, чогуу-чаран кеңешип, акылдаша турган кеп-сөз бар…

Муну: “кетпей, бу жерде болуп тургула”, – дегендей айтты.

Анын эмне тууралуу кеп кылары баарына маалым болчу. Атүгүл анын эмне деп айтаарын деле алдын ала божомолдоп, баятан бери кеп кылып отурушкан.

– Абылай менен Сайраныкы бүтүп, эми бечара Касендин шору башталган бейм… Баланы берсе деле Кудай акылы менен, ыйманы менен, бактысы менен берсин, – деген Асанбү Бурулчанын кулагына шыбырай калган:

–Бектемир сиздин кызыңызды теңсинбей, Кызмончоктун сулуулугуна алданды да, жеңе. Тигине, сиздей кудагыйлуу болуп, Үмөттүкү жыргап эле отурбайбы.

Асанбүнүн оюн окугандай таап айтканына ынанган Бурулча башын ийкеңдетип:

– Ботом, чөптү кордосо деле көзгө зыян эмеспи, – деди.

– Эми Асанды карабайсыңбы, – деди алардын эмне тууралуу кеп кылып жатканын алдыртан билген кемпир. – Ботом, кыз калбай калгансып, бирөөнүн талак берген жубанына эмнеге кызыкты дейм да.

– Ооба десең, элге окшогон бир жубан болсо бир жөн, кайдагы бир кесепеттүү немеге…

– Ушу жыландан кутулбайт окшойбуз деги. Эми тынчыдык го деп турсак…

– Эми эмне болот десең, ботом?

– Эми табып аке деле жөн киши эмес, баарын көрүп, билип жатпайбы. Бу жеңем менен уулдун акыбалынан кийин деле Кызмончокту үйүнө бут малдырбайт го! Анын үстүнө тиги Калича эле жылан келин менен батыша коет дейсиңерби?

– Ооба. Анткен менен Асандын эси бар, атасынын айтканынан чыкпайт, өзү деле тамырчы неме… билер.

– Ой, Бектемир эле эси жок бала беле?!

Канча акыл-эстүү болсо да тиги арбайт экен да…

– Эми биз а дейбиз, бу дейбиз, баарын

чече турган Касен аке өзү. Баласына тили өтөт чыгар, ботом.

– Ай, бирдемени билип-билбей эле сүйлөй бересиңерби! Же эмне, Кызмончок жылан болуп бирөөнү чакты беле?! – деди Дилдекан баарынын оозун жап кылып. – “Жылансың” дей берип өзүбүз эле жылан кылып жатабыз аны. Тилин таап, боорго тартпаса, биз деле жылан эмес, ажыдаар болгону турбайбызбы! Дагы Кызмончок кыйын чыдады! Тилиңерди тишиңерге катып, чыдай тургула эми, Касен акем келсин…

Билдирүүнү түзөткөн: bema_bema: 04 Сентябрь 2017 - 15:01

[bema_bema]

Ошону менен талаш-тартышка чекит коюлган.

Касендин добушу көп өтпөй эле кырааттуу, мукамдуу кайрыктарга айланып, ара чолодо дене-башын сүлкүлдөтө Сайрага, Бектемир жаткан төркү үй тарапка дем бүркүп, маңдайынан чыпылдап чыккан тер эки жаагы, ээги ылдый агып, денеси көл-шал болуп сууга чыланып, дем салып жатты.

Анда-санда гана кемпирдин шыпшынганы болбосо, баары ойго тунуп, магдырап кеткен сыяктуу эле.

Сайра да дартына Кудай ушул Касен табып аркылуу даба берип жатканына ынанып, шыпаа күткөндөй, чындап эле дубанын касиетин жуткан абасы аркылуу, уккан кулагы жана бар тулкусу, эң негизгиси ишеними аркылуу өзүнө сиңирип алып жаткандай алкашалка тер кетип, магдырап кетти.

Тээ бир топтон кийин гана добушу акырындап барып басылып, алакан жайган Касенди ээрчий башкалар да алакан жайып, ар бири келме келтирип, өз билгенине жараша ичтеринен дуба айтып, ниет кылышты.

Ошондон кийин гана баары уй мүйүз тарта дасторконго отуруп, Касенден кеп күтүп калганда:

– Кудайым буюрса, баары жакшы. Бектемир кеминде отуз күндөй жатып, туруп кетиши – Кудайдан. Сайра да ниет кылып, жакшылык тилеп, Кудайдан суранып турса, жакшы болот. Өзү берген дартты Кудайым өзү алат. Жараткандын жардамы менен колумдан келген ишимди жасадым. Баш көтөрүп кетишкенге чейин күнүгө эки-үч маал келип, көрүп турам, – деди табып бетаарчысы менен маңдайын, жаагын, мойну-башын арчынып жатып.

Отургандарга жан кирип шыпшынышып, күбүн-шыбың боло калышты:

– Оозуңа май, айланайын!

– Ошондой эле болсо экен.

– Ооба, Бечараларды Кудай колдосун, – дешти.

Касендин мындан азыраак убакыт мурун келип, босогодо эпейип отуруп калган аялы гана унчукпай, күйөөсүн жаңы көрүп жаткансып карап отура берди.

– Айланайын, Каке! – деп ордунан тура калчудай обдулуп барып кайра отурду Абылай. – Балдарыңдын жамандыгын көрбө, айланайын! Жаман Асаның… – босогодо отурган аял менен көзү урунуша калды эле, эмнегедир кебинин аягын жутуп алгансып, унчукпай калды.

Касен кептин удулу келгендей:

– Асандын балалык кылып жатканын уктуңар. Жана өзүңөр айткандай жаштык – мастык кылып жатыптыр. Мен атасы болсом, силер да бөлөк-бөтөн эмессиңер. Ал силердин да балаңар. Ийри отуруп, түз кеңшели. Кана, эми кандай кылалы? Эмне кеңеш айтасыңар? – деп кайра отургандарга суроо таштап, айланта карады.

Баятан бул суроого Касен өзү гана жооп айтып, чекит коет деп күтүп отургандар бири-бирин карап, эмне жооп айтарын билбей ыңгайсыздана түшүштү.

Касен Абылайды карады:

– Эмне кылалы дейсиң, Абыке?

– Э… э… эл айтсын! – деп кайпактап кетти ал.– Ботом, эл эмнени айтат?! Эл билген, эл ишенген аксакалсыңар. Анын үстүнө Кызмончок бириңерге келин болсо, Асан бириңердин уулуңар! Силер айтсаңар, анан биз өз оюбузду айтабыз да! – деди ооздон кеп жула качмай шашмалыгы бар Асанбүбү озунуп.

– Ырас айтат, ботом, бүлө силердики эмеспи… – деп кутулду шыпшынчаак кемпир.

– Кызмончок келиниңер экени калп беле, аке! – деди Дилдекан ансыз да кыйпычыктап араң отурган Абылайды жарга такап.

Ушу тапта Сайранын көздөрү адатынча алаңдап, колунун учтары тыбырап, кыңкыстап жиберди. Анын бу белгисинен баягы эле эки сөзүнүн бири болгон: “Жок, жолотпогула! Кереги жок!” – дегенди түшүнүштү.

Элдин баары Сайраны эп көрүп, аган жан тартып кетчүдөй, Касен сарынын аялы да ордунан тура калды:

– Мага да кереги жок! Менин алмончоктой болгон балама бирөөнүн кутула жадап, кетирип ийген катынынын кереги жок!

Отургандарга талашка ушуну менен чекит коюлгандай туюлду. Бирок эл күткөндөй болгон жок. Касен табып катынынын кебин укпагандай же анын сөзү бу жерде анчалык деле мааниси жоктой түр кылып:

– Абыке, Сайра, кандай болгон күндө да айтып, алдыңардан өтүүм керек. Силер анткениңер менен Бектемир эмне дейт?

“Казан-аяк кагышат, эси кеткен болушат” болуп, эртең этинин ооруганы басылып, колуктусуна таарынычы тарагандан кийин ким-кимибизге нааразы болсо кантесиңер? – деди. – Кантсе да балаңардын сүйүп, кыз алган жары эмеспи?

Бир нерсе айта албай жаткансып тыбырчылаган Сайра көмөкөйүнөн үн чыгарып, кыйкырган сыяктанды. Эки көзүн жалдыратып өзүн тиктеген аялынын колун ушалап:

“Баары жакшы болот”, – дегендей башын ийкеген Абылай:

– Каке, балким сен уккан эмес чыгарсың.

Бул жердегилердин баары билет, менин уулум Бектемир Кызмончок менен шарыят жолунда ажырашып, талак берип койгон! – дегенде Сайра алда неге ыраазы болгондой кыңылдап, ыйлап жиберди.

Үйдүн ичин кулак-мурун кескендей жымылдаган жымжырттык уялай түштү.

Касен сары гана Кудай алдында бир чоң жүктөн кутулгандай көкүрөгүн кере чоң дем алып, колундагы бетаарчысы менен чекесинен чыпылдап кеткен терин кайра-кайра арчып, өңүнө кызыл жүгүрүп, башын ийкеңдеткен болду.

Баятан отургандарды бир, эрин бир карап, эмне кеп-сөз болуп кетет деп араң отурган Касендин аялы гана ордунан тура калып, кайра отурду.

– Болуптур, — деди Касен табып. – Калганын дагы убакыт көрсөтөр. Бектемир эс алсын, эртең өзү менен сүйлөшөйүн.

Сайра кайра да кыжалат болгондой башын чайкагылап, Касен табыпты жалдырап карады. “Баламды ынандырып, өз баласын куткарыш үчүн Кызмончокту кайра бизге жармаштырып жатат!” – деди ал оюнда. Мындай ойду бир гана ал эмес, Абылай да, мында отургандардын баары ойлоду.

– Апе-ей! – деди Асанбү.

Касендин аялы гана көңүлү жайлангандай болду.

– Акем туура айтат! – деди Дилдекан дасторконун жыйнап жаткан Дилдекан. – “Чөптү кордосо – көзгө зыян!” Кызмончок да бирөөнүн баласы! Кудай, арбактан коркуш керек!

– Ооба десеңиз! Ошо зыян болгон үчүн ушундай болуп жатат да… – угузар-угузмаксан бир келин күңкүлдөдү.

– Кызмончок кайда азыр? – Асанбү жоолугун кулагына кыстара калып сурады.

– Билбейм, – деди Касен. – Бирок кайда болсо дагы ким-кимисине зыян келтирбей, тынч болушуңарды сурайм. Калганын да көрө жатарбыз.

[bema_bema]

Анын бу суранычы: “болбособу. .!” – деп алда нени эскерткендей өктөм да болчу.

Баятан бери ичинен ар кайсыны ойлонуп жиберген Абылай оюн окутуп койгондой кайпактап, көздөрүн ала качып кетти. “Ооба, катын-балам үчүн тилим буулуп, колу-бутум тушалбадыбы. Болбосо, ошондон келгенди көрөт элем!..” – деди оюнда.

***

Бу тапта түндөсү эмес, күндүз да оңой менен киши басып өтпөгөн, ЖерКуйду жээктей өтчү жалгыз аяк жолдун үстүндө жылтылдап от күйүп, аны тегеректеп төртөө – Алымкан, Асан, Кызмончок, Тынар отурган. Алардын жанында жарым жартылай тоголоктошуп жаткан – Жан. Жылдыздар жымыңдап, анткен менен түн – айсыз. Караңгы.

Ошондуктан ортодогу бирде чатырап, учкундары чачырап, бирде дымый түшүп жылтылдаган от гана бул дүйнөнү жарык кылып, жылытып турган жалгыз жарыктай туюм берет.

Асан менен Тынар жанараак бу тегеректен терип, чогултуп келген отун бир ыптада чөмөлө болуп турат. “Чөмөлө” дегеним, бу тегеректе колго урунттуу отунду табыш кыйын. Бирок камгак деген эме шамалдын агымы менен томолонуп-жумаланып келип эле Жер-Куйга түшөт, болбосо, бирибирине жармашып, ар кай жерде чөмөлө болуп үймөлөктөшүп жатат. Бирок тамызгыдай бир “дуу” деп күйүп жок болуп кетчү камгак, жалгыз өзү от болуп бербейт. Тээ Жинди-Чаптын башында качанкыдан калган эски бак бар. Ошондон Тынар экөө ныктап туруп экиден таңгак көтөрүп келе коюшкан. Отту өчүрбөй күйгөн негизги өзөк – ошондон.

– Сыягы, качандыр бу жерден суу акканы ырас окшойт, – деди Асан жерде кудум малдын сөөгүнө окшоп чачылып, куурап жаткан бутактарды чогултуп жатып.

– Болбосо, мынча отунду бирөө чачып кетти дейсиңби?

Тынар анын эмне тууралуу айтып жатканын түшүнгөн жок. Тек гана апасына тезек теришип көнүп калгандыктан, мынча көп кургак отунду көргөнүнө кубанып, дикилдеп чуркап чогултуп, энесинин буларды көрбөй калганына өкүнгөндөй улам артын карап, алда нелерди күңкүлдөп сүйлөнүп жүрдү.

Кайтып келатып, олжосун апасына көрсөткүчө шашып, жеткирип-жеткирбей алдыда дүңкүлдөп кетип бараткан курбалдашын Асан аяп кетти. “Байкушум, Кудайтаалам эмнеге бечараны ушинтип жаратып койду экен? Жалгыз апасы болсо, курсагы тойсо болду… Болбосо, бой десе – бой, күч десе – күч бар. Бирок кээде талтөөмдөй болуп тап-так сүйлөп, кадыресе адамдай соо боло калат дешет. Ыкчамдыгын деле карабайсыңбы. Өңү деле жаман эмес… Балким, дартына даба табылар? “Дабасы жок дарт болбойт”, – дейт го атам. Балким… дабаны мен издеп көрсөмчү. О, анда чоң ачылыш жасаган болор элем. Анда…” – ушу саам да оюна Кызмончок түшүп кетти. “Анда Кызмончок мени менен сыймыктанмак чыгар?”

Азга ушинтип алаксый түшкөн жаш табыптын оюн алда неге чалынып, көмкөрөсүнөн кулаган Тынар бузуп жиберди. Бирок Асан жетип келгиче ордунан тура калды. Боз топуракка оонап калган боорубашын күбүп жаткан уланды Асан чындап аяп кетти. Баарынан да анын кыз сүйбөй, өзү теңдүу уландар сезгенди сезбей күн кечирип жүргөнүнө каңырыгы түтөп кетти. “Сүйүү жөнүндө түшүнүгү болду бекен?.. Балким, бу деле акылынын жетишинче ойлонор,” – деген Асан:

– Тынар?! – деди катарында кетип бараткан уланга карап. Тынар ага кылчайып карады.

– Канчадасың? Эмнегедир Тынар аны таң калгандай карады.

Анын бул карашынан Асан ыңгайсыздана түшүп:

– Сураганым, сен эч кимге теңебей жакшы көргөн бирөө-жарымың барбы дегеним? Мм… Мисалы, аялзатынан? – деп сөзүн оңдоп кетти.

Тынар башын ийкеди:

– Бар.

Асан кубанып кетти. “Жарк” этип күлүп, анткен менен Тынарга ишенип-ишенбей карады: “Кээде кадыресе адамдай акылына келе калат дешпеди беле… Ошол учуру окшобойбу. Кызык. Бул канчага созулат болду экен?” – деди оюнда. Эмнеси болсо да, Тынардын так ушул бойдон өмүр бою калып калышын каалап кетти. “Балким ага кем акыл эмес, соо адамдай мамиле кылыш керектир?”

– Тынар? – деди анан олутту бир нерсе айтуучудай. – Билесиңби, мен аз күндөрдө үйлөнсөм дейм… Бирок ата-энем эмне дейт, билбейм. Сүйбөгөн бирөөнү алып, аларга окшоп өмүр бою бактысыз жашагандан көрө, бул жалган дүйнөдө сүйгөн адамың менен өмүр сүргөн жакшы эмеспи. Кандай дейсиң? Тынар башын ийкеген болду.

Бирок ал түшүнүп баш ийкедиби, же жөн эле ошентип койдубу, Асан айрып биле албай калды. Антсе да:

– Тынар, мени азыр түшүнгөн, колдогон эч ким жок. Мага баары каршы чыгышы мүмкүн. Ата-энем да, досторум да, туугандарым да… Жок дегенде сен мен тарапта болчу? Суранам?

Муну чын дилинен айтты:

– Билесиңби, мындайда жалгыз калган кыйын экен. Жок дегенде мени түшүнгөн, мени колдогон бир киши бар деп, каниет кылгым келет. Кандай дейсиң? Тынар “жарайт” дегендей башын ийкеди. Экөө токтоп, кол алышты.

– Мен сага жакында анын ким экенин айтам, – деди Асан чындап эле кубанып. – Бирок сен да мага ишенип, жактырган адамыңдын ким экенин айт. Анткени, достук – ишенимден башталат.

Экөө унчугушпай басышты. Булардан анча алыс эмес жерден Алымкан менен Кызмончоктун кобуру

угулду.

– Жетип калдык, – деди Асан жанагыдан шайдоот, көңүлдүү маанай менен кыстап. – Кана эми, менин досум эч кимге теңебеген… ал ким болду экен?

Тынар жылмайып, ээги менен апасы менен Кызмончок тарапты көрсөттү…

Билдирүүнү түзөткөн: bema_bema: 09 Сентябрь 2017 - 21:39