[azamat1992kg]

Кедейкан.

Токтогул Сатылганов

1-бөлүм

Илгерки өткөн заманда, кыргыз эли ачарылыкка учурап, алдуусу тентип-тентип оокат таап, алсыздары кайың саап, кыздары шимүүр шимишип, эл жардылыктан итке минип, азып-тозот. Ошондо кыргыздан Курама, Сары деген эки бир тууган киши түркмөн элине тентип барган. Баргандан кийин Сарысы ачкадан өлүп калат. Курама өнөрлүү, колунан иш келген, өнөрүнүн аркасында ар кимге батымдуу болгондуктан, түркмөн элине эки жылы оокат кылып жан сактап туруп, үчүнчү жылга айланганда өлөт. Аялынын боюнда эркек бала калат. Арадан көп убакыт өтпөстөн аялы төрөп, баласынын атын Керээз коет. Керээз үч жашка чыкканда энеси өлүп, томолой жетим калат. Кийимсиз жылаңач, жылаңбаш, тамаксыз курсагы ач, кышкысын суукка үшүп, жатса итче бүрүшүп, көргөндөр шылдыңдап күлүшүп, Керээз жетим көрбөгөн жамандык калбады. Керээз аты калып, Кедей жетим атка конду. Бечарага кайрымдуу бир сопу киши бар деп угуп, Кедей жетим сүйрөлүп, сүлдүрөп, сүйлөй албай үлдүрөп сопуга барып кайыр сурады. Сопу: «балам,
менде эч оокат жок. эгер болсо берер элем. Өнөрүм сопу, атым Саалы. Саалыда сары чака жок, сопуңдун солуп турган маалы. Балам Кедей жетим, мен сага бир жакшылык кылайын: бүгүн мында конуп эртең менен Гүлсаана деген бир кемпир бар, атасы жокту асырайт, жылаңач барса кийгизет. Сен, балам, ошол Гүлсаанага баргын, жалбарып-жалынып жаштыгыңды, жетимдигиңди зарлап бир айтып көргүн. Сени Гүлсаанадан башка киши батырбайт, батырмак тургай тамагынан таттырбайт! » — деди.


Жетим кемпирди издеп тапты да, кемпирдин үйүндө кызмат кылып, малын багып, отун жагып, суусун алып, тезегин терип, алы жеткен оокатына каралашып, отун-суусуна аралашып турду.

Кедей жетим жакшы көрүнүү үчүн түндөн туруп уйкусун бөлүп, жаман сөз айтпас бекен, жаш көңүл кайтпас бекен деп, кемпирге жагынып жүрдү. Баланы кемпир жактырды. Бирок кемпир балага сыр чыгарбады. Кедей жетим бир күнү: «кемпирге энекелеп бир жалынайын, эгер менин муңумду укса жана мусапыр экениме көзү жетсе, мени мындан ары да багып калар. Көзү жетпесе, күнүмдүк оокатыма жарар»— деп, Гүлсаананын маңдайына барып, эки колун бооруна алып калтаарып, жүзү жалтанып зарлап айтып турганы:

Айланайын энеке,
Мен болоюн көлөкө,
Мен мусапыр жетимди
Жалдыратпа бөлөккө.
Түңүлбөсүн энеке,
Түбүндө жарайм керекке.
Беш тырмагың береке,
Берекелүү энеке.
Он тырмагың береке,
Оюңдан чыкпайм энеке,
Эрезеге жеткенче,
Кор кылба мени бөлөккө.

Кийимимди тоздурба
Кызыматкермин астыңда.
Ушак-айың кеп уксаң
Көңүлүңдү аздырба
Бала болуп байралып,
Турсам кантет мен мында?

Ата-энесиз баламын,
Жетимдигим — жаманым.
Жергесиз жетим дебесең,
Жетилсем, сени багамын.
Ажалдан кудай сактаса,
Ачылар күнү замандын.

Туубасаң да, энеке
Тутунуп мени багып ал.
Үч-төрт жылда жетилем,
Мен табамын далай мал,
Көлөкөсүз жүргөнчө
Бир балалуу болуп кал.

Сен жесир эне, мен — жетим,
Жетимдигим — илдетим,
Баш кошуп оокат кылалы,
Мойнумда сенин милдетиң.

Жай таппадым жатарга,
Үй таппадым батарга.
Каралды болгун, энеке,
Мен бир жетим начарга.

Гүлсаана кедей балага боору ооруп ойлонуп турду. Багып алайын десе, бакма балдарды бир нече жолу
багып жүрөгү күйгөн. Бакпайын десе, жетим баланын зарына, ыйлап суранганына көңүлү чыдабай, «Бакса
багып алайын, какшанып жалгыз отурганча ушуну тутайын» деди.

Мен бир жесир кемпирмин,
Эченин бактым жетимдин,
Баксам багып көрөйүн,
Жамандык кылсаң, тентирмин.

Далайды бактым балам деп,
Бала кылып алам деп,
Баласы менен курусун
Баарынан уктум жаман кеп.
Эч бирөө да айткан жок:

— Энеке сени багам,— деп
Жалынып келет сенчилеп
Жаңыдан мени тапканда,
Өз баламдай сыйладым,
Ошолорду бакканда.

Өгөй бала курусун,
Өкүнөм ошол өткөнгө.
Өз балдарым деп жүрсөм
Карабай кетчү көпкөндө,
Энесинип сөз айтсам,
Сайсөөгүм сыздайт сөккөндө.

Өлөйүн десем жан таттуу,
Кирейин десем жер катуу.
Өпкөгө тээп өткөндө
Ажалы жетип, күн бүтүп
Айрылдым эле эримден,
Аманат дүйнө койбоду
Азамат эле керилген.
Арбагын сыйлап отурам,
Балам, кеталбадым элимден.

Эрезеге жетерсиң

Балам, элиңди таап кетерсиң.

Эмгегимди ойлонуп

Эстебей койсоң бекерсиң.

Тууруңа жетерсиң

Балам, тууганың издеп кетерсиң.

«Тутунган энем эле» — деп,
Турбай койсоң бекерсиң.

Мен баксам сени арыкта,

Өгөйлүгүң таанытпа.

Өлгөнүмчө бөлүнбөй

Турарыңды аныкта.

Кете берип көпкөндө

Балам, душманга мени зарылтпа.

Алтымышка жаш жетти,
Энеңден кайрат-күч кетти.
Беш-алты жыл багууга
Алайын балам, милдетти.

Менден жооп албастан,

Бир жакка өзүң барбагын.

Жолдо жатса, бирөөнүн.

Эч нерсесин албагын.

Эне ордуна көрүнсөм

Балам, бул сөзүмдү кармагын.

Көрпөдөн ичик кылайын
Көбөсүн макмал кынайын.
Көйкөлтүп сага кийгизип,
Көкүлүңдөн сылайын.
Жаннаттан’ ичик кылайын
Жакасын кундуз кынайын.
Жалгыз балам эле деп
Жатсаң-турсаң сылайын.

Жаман жерди бастырбай,
Жармадан кардың ач кылбай.

Жаннат — бейиш

Өгөйлүгүң билгизип,
Өң түзүңдү аздырбай.

Төркүнүм алыс ыраакта,
Төбөгө чаап кууратпа.
Калп-карөзгөй сөз айтып
Карыларга суратпа.
«Канакей балаң?» — дедирип
Калтыра көрбө уятка.

Колумда туруп көгөрсөң,
Кубатым кетип карганда.
Көлөкөңө жөлөнсөм,
Өлүп кетсем ошондо,
Балам, сен ак кепиндеп көмөрсүң?
Арманым калбас жалганда.
Жолуктуң, балам карганда.
Өлсөм болду алдыңда
Мүнөзүңдү кошпогун
Мурунку баккан балдарга.

Кедей Гүлсаана кемпирдин сөзүнө эрип, колун берди. Мойнунан кучактап, көзүнүн жашы бурчактады. Эч
адамдан сыйлуу кеп укпаган, ичинен кайгы чыкпаган жетим кемпирди жанындай көрүп, көзүнүн жашын
төгүп, кубанганынан айткан сөзү:

Сизден башка адамдан
Укканым жок жылуу кеп,
Уруп-согуп чыгарчу:
«Ырысы жок жетим» — деп.

Күйүк көмөч, күлчө нан
Кудайы кайыр сурадым.
Үч жашымдан түрткү жеп,
Мусапыр болуп куурадым.

Ажал жетип өлөрдө

Энеке, алдыңа келип турамын.

Арсыз жетим кедеймин
Ата тургай, энем жок
Ачка куурап жүргөндө
Алымды сурар жеңем жок
Жумшак тил, жылуу сөз угуп,
Энеке, сенден көөнүм ток.

Жайытым жаман тарыды,
Жалдырап көңүл арыды.
Сенден башка эч адам,
Энеке, сурабады алымды
Жумшасаң тилиң алайын,
Уктасаң, төшөк салайын.

Моюнума көтөрүп,
Өлгөнүңчө багайын.
Жакшылыгың унутсам
Өрттөнсүн бакты-таалайым.

Жамандык кылсам жашымда,
Жаныма тиер кусуруң,
Жакшылап баксаң, энеке,
Көңүлүм кантип бузулсун.
Жаңылып кетсем кокустан,
Жаш башымды туз урсун!..

Алым ошол болгон соң,
Кантип болом тоң моюн.
Тузуңа кара санасам,
Туугандан эки болбоюн.
Өлбөсөм да ошондо
Өмүрүмдө оңбоюн.

Бара-бара сынарсың,
Ичиңден сүйүп тынарсың.
Алынып кетсем, энеке,
Амандыгым сурарсың
Көңүлүңдө кайгы жок,
Күлүп жайнап турарсың.

Жетимди кемпир багып алды. Кемпирди эне дейт, тамагын ичип-жейт. Кийими бүтүн, бой тартып калды. Жүргөн жери ызы-чуу, айылды кагыштыра, ар кимди. чабыштыра баштады. Анткени менен энесин жакшы багат. Бардыгын байлардан уурдап табат. Анысын кемпир билбейт, билип калса тилдейт. Кедей өзүндөй эпчил, албеттүү азаматтан төрт жолдош таап алды. Бешөө жатса да турса да, бир жүрө турган болушту. Төрт жолдошу Кедейдин чалгынчысы болуп кайсы жерде ыктуу бай болсо, ээн мал болсо көрүп, Кедейге айтып келишет. Түркмөн элинин байларынан Кедейдин жебегени калбады. Бир күнү түркмөндөрдүн каны элинин баарын жыйып алды, байлары, бектери, дагы башка Кедейге жедирип жүргөндөрдүн баары чурулдап ханга арыз болушту: «Кедей жетим деген куу чыкты. Бул куунун жебеген кишиси калбады. Баарыбызды күйгүздү, же бул элди аттырыңыз, же элдин урматы үчүн Кедей жетимди таптырыңыз», — дешти. Кедейдин төрт жолдошу элдин арасында эле. Хандың буйругун угар менен жүгүргөн бойдон Кедейге келишти. «Кантебиз, ханга бардыгы арыз болушту. Хан кырк жигитин чакырып: «таап келгиле, таппасаңар башыңарды алдырамын» — деп, катуу буйрук кылды» — дешти. «Мен ханга карматпаймын, кырк жигит эмес, сексен жигит келсе да, караанымды көрсөтпөймүн», — деди Кедей бала. Жолдоштору: «Жок, андай кайрат жарабайт, көпкө топурак чачабызбы, андан көрө сен бир качкын, бул Чамбылга1 турбагын» — дешти. Шаардан жарым күндүк жолго качып чыгышып, бир аңдын ичине Кедейди жаткырып, жолдоштору тамак ташып түн ичинде келип-кетип турушту.

Хандын кырк жигити издеп эч жерден таба алышпагандыктарына кайгырышып. бир-бирине керээздерин
айта башташты. «Бир Кедей үчүн кыркыбыз өлмөк болдук. Кыркыбыз кырк жерде туулуп, ажалыбыз бир жерден экен го,» — дешип убайым санашып, бирин-бири карашып, үшкүрүк басып, өңдөрү азып келе жатып, Саалы сопуга учурап калышты. Кырк жигиттин сопудан сураган жери:

Беш убак намаз окуган,
Бей намаздан чочуган.
Касиетиң бар эле,
Өзүң теңдүү сопудан.

Көпчүлүктүн чакырган
Жашы менен карысын.
Жыйып келип бергенбиз
Бүтүн элдин барысын.
Тыңшап турчу Залимкан
Чуулдаган арызын.
Бири айтат: — алды уюмду,
Бири айтат: — мен да алдырдым
Уйдан артык буюмду.

Алардын арызын укканда,
Залимкан жакшы туюнду.
— Кедейди таап келгин, — деп
Кекетип бизге буюрду.

Таттуусун билсең жандын деп,
Датчыларга Кедейди.
Тапсаң тирүу калдың деп
Табалбадык Кедейди
Далайдан бери биз издеп,
Уламадан уладык,
Улуулардан сурадык.
Угуп көргөн киши жок
Убайым менен куурадык.
Кедей үчүн кыркыбыз
Кетмек болдук куланып,
Кайда экени билинбейт
Карааны көзгө илинбейт
Кедейди таппай кырк жигит
Кейишин тартып зирилдейт.
Өлөбүз го сопу аке
Өлгөн кайра тирилбейт.
Көрүп-билип калсаңыз
Жүрөгүбүз токтосун,
Жүргөн жерин чалсаңыз.
Айтып берип Кедейди,
Ажалсыз бизди өлтүрбөй,
Ажыратып алсаңыз,
Алдага жүзүң жапжарык
Акыретке барсаңыз.
Кетпеди кайгы көңүлдөн
Биз калсак, сопум, өлүмдөн…
Табалбадык Кедейдин
Дайнын сурап көбүңдөн,
Таап берсеңиз жакшылык
Кетпес эле көңүлдөн.
Сопу айтты: — балдар, тура тур,
Соболумду уга тур.
Көргөнүмдү айтайын,
Көпчүлүгүң көңүл бур?

Башынан билем жөн-жөнүн
Бала экенде көргөмүн.
Андан кийин билбеймин,
Тирүүсүн же өлгөнүн.
Бир кондуруп үйүмө,
Кетиргемин келгенин.
Бар дегемин бай кемпир
Өзүнүн аты — Гүлсаана,
Төрөгөн эмес бир бала,
Менин айткан акылым,
Отунун алып, от жагып,
Оокат жагын тырмала,
Арамдыкка бурулуп,
Андан кетип куураба,
Ар эшикти бир түртүп,
Адатыңча ыйлаба, —
Деп ошондо Кедейге
Акыл берген болчумун.
Ар ким келсе үйүмө
Бир түнөтүп койчумун.
Сообу тиер бекен деп.
Алсыз жетим шордуунун
Кетти эле мага бир түнөп,
Ачарчылык убакты,
Кекетип кокус Залимкан,
Тапшырса өлүм суракты.
Гүлсаанадан табасың,
Күйгүзүп жүргөн чунакты.
Түркмөндөрдүн элинде
Тууралык бар кебинде.
Түзүгүн айтып берерин
Тура тур, балдар, эринбе.
Тууганыңды коркутуп,
Душманыңа телинбе.
Төрт түлүктүү малы бар,

Мал үчүн жыйган камы бар
Карыптарга боорукер
Кайрылуу жайы дагы бар.
Катарлантып салдырган
Мейманкана тамы бар.
Баргыла, балдар, жалооруп,
Жалынгыла бир конуп.
Ал Гүлсаана кемпирге,
Аңдоостон бир сөз кетирбе.
Адагы кыйын шум киши,
Алдап, соолап сурагын.
Акырын айтып жесирге,
Колуңардан кетирбе.
Кемпир да кыйын киши эле
Акырындап сыр сура,
Аламандап сүйлөбөй
Акылыңды бек кура.
Ачылып сырын айтпаса
Алды алдыңдан чуркура.
Аябай жесир кемпирди
Айдап бар ханга туптуура.
— Кемпирдин уулу болчу, — деп.
Хан алдында буркура.

Кырк жигит дароо кемпирди тапты. Таап алышып жармысы үйгө кирди. Жармысы тышта калышты.
Сакчы кемпирдин артык дөөлөтү жок, өзүнүн оокатына тың, баягы сопунун сөздөрү чын чыкты. Жигиттер акырындап, сурай баштаган жери:

Уулуңуз кайда, байбиче,
Таанышалык деп келдик.
Азаматтын бири экен,
Алышалы деп келдик.
Сыртынан угуп Кедейди

Алдыңызга көп келдик.
Келген сайын таппадык.
— Балаң кайда? — дегенден,
Байбиче, сизге батпадык.
Достошууга Кедейге
Чыктык эле аттанып.
Жамандыгы тиет деп
Ойлонбогун сактанып.
Биз да уулуңдай азамат
Жетишебиз баркына,
Тууган, душман, кас, дос бар
Бирөө түшсө артына.
Биз себепбиз, байбиче,
Душмандан келер дартына.
Айтып бер, эне, балаңды
Биз билбейбиз залалды!
Алдадан тилеп адалды
Кучакташып достошуп,
Кудайдын мөөрүн болжошуп,
Аман-эсен кетебиз.
Кол кармашып коштошуп.
Кемпир айтты: балдарым,
Кедейди тап деп зарладың.
Мен билбеймин уулумдун
Кайда кетип калганын.
Менин калп айтканым өлгөнүм.
Карып калган убагым.
Байкагын, балдар сөз жөнүн.
Шумдук го, балдар, келгениң.
Ажал жетип өлгөнчө
Чындыгы жакшы пенденин.
Угуп турсаң, балдарым,
Баштан өткөн зарларым.
Жетимишке келгенче
Арылбаган арманым.

Отузумда калганым.
Аламын деген эр келди,
Алда канча эл келди
Алдоосуна алданып,
Билдирбедим эч белги.
Жаман-жакшы көп келип
Жалынса да тийбедим.
Жашымдан берки бир арман,
Бала төрөп сүйбөдүм.
Көралбадым кызыгын
Жаркыраган дүйнөнүн.
Ачарчылык убакта
Келди эле мага бир жетим,
Аман-эсен асырап,
Баккандыгым илдетим,
Жетимдерче сандалтпай
Көтөргөмүн милдетин.
Колума тийди онунда.
Он жылы турду колумда.
Отуралбай бурулдап,
Ыйлачумун жогунда.
Жатындан жарып чыкпаса,
Бакма бала курусун.
Өгөйлүк менен билдирет
Олтурушун, турушун.
Өз баладай кылабы
Үй оокатын, жумушун?
Бакты эле деп санабайт
Ал-жайыма карабайт
Элик болуп сүт бердим,
Көлүк болуп күч бердим
Энемсиң деп ойлонуп
Эмгегиме жарабайт.
Кете берген көпкөндө
Келиптирсиң, балдарым

Кайгы көп жүрөк, өпкөмдө,
Келип кетет учурап,
Нары-бери өткөндө.
Кайрылуу элем карыпка,
Боорукер элем жетимге,
Оокат кылып олтурам,
Бир айылдын четинде
Келип кеткен болучу
Кече күнү кечинде.

Кырк жигит ханды карай кемпирди айдап жөнөдү. Шордуу кемпир бели бүкүрөйүп, көзү тикирейип, башы эңкейип, ээрди телпейип, көзүнүн жээги ириңдеп, көкүрөгү кирилдеп: — Мен бала бакпай, балаа баккан экенмин го, — деп убайым жеп кедеңдеп, хан менен бек дарга асып жиберет го деп айласы кетип, кырк жигиттин алдында бара жатканда жолунан хандын бир вазири чыгып:
«Кайда алып барасыңар?» —деди. «Кедей жетимдин энеси экен, уулуңду таап бергин десек, табалбаймын дейт. Өзүбүз эч жерден таппай, өлүмдөн кутулар бекенбиз деп ханга энесин алып баратабыз» — дешти кырк жигит. Мен силерди хандан сурап аламын, кемпирдин бардык малын, үй-жайын алгыла. Анан уулун колго түшүрүп берет, — деди вазир. Кемпирдин оокат турмушун, малын, үйүн бүтүн алды, кемпир байкуш зар ыйлап, жанын кыйнап малсыз журтта калды. Кедей муну угуп кайраты ташып, төрт жолдошун ээрчитип энесине келсе, энесинин баласына карап ыйлап туруп айткан сөзү.

Күнөөсүз мени талаттың,
Күйдүргү, балам, оңбогун.
Эч жазыгым жок эле,
Дүйнөдө эки болбогун.

Эмгегимди унуттуң,

Балам, элүү жашка толбогуң!

Араң оокат кылчу элем,

Малым менен жан сактап,

Бактым эле, чырагым,

Эркеледиң алчактап,

Талап кетти барысың,

Балам, сага өчөшкөн жоо каптап.

Ардагым Кедей, сен үчүн

Ач калган иттей улудум,

Ажырап оокат жайымдан.

Айла кетип курудум

Малымды талап алса да,

Үй оокатым калбады.

Ушу күндү көрсөтүп

Үшкүртпөй өлүм албады.

[azamat1992kg]

2-бөлүм

«Энеке, эми көп кайгырбагын, мен сени кор кылбаймын. Мен ууру болдум. Бирок уурдаганда жардыны
уурдабастан, хандын кадырын сактаган, элди жеген казынын, вазирдин малын уурдагамын», —. деди Кедей. Анан жолдошторуна: «Вазир менен хан өлсө сүйүнө турган эл толуп жатат» — деди да, канжарын ичинен байланып, шакардай кайнап, кабагым-кашым, дебей, эч кайгы жебей жөнөп кетти. Жолдоштору «ушундай дагы эр болобу, мунун жүрөгү адамдын жүрөгү эмес, жолборстун жүрөгү го» дешип таң калышып, акмалап Кедейдин аркасынын жөнөштү. Кедей айтканындай вазирди мууздап качып чыкты. Вазирдин жигиттерди кууп чыгып узатпай кармап калышты, өлөсөлүү кылып уруп, орго салып кайтарып койду. Калган жазасы хандын акылы менен берилсин дешти. Олдоктогон кароолчунун жанына Кедейдин төрт жолдошу келип акмалап турушту. Анда кароолчунун: «ушундай дагы эр болобу, жыйырма-отуздай киши кызылдай сабап жатса, башы-көзүн жашырып да койгон жок. Кыпкызыл кан тулку боюнан агып турса да ичиркенбеди. Анын үстүнө тирүү калсам далайыңардын каныңарды ичермин деп жулунуп жатканын көр» деп, өзүнчө сүйлөнүп турганын төрт жолдошу уга коюп, кароолчудан жалынып сурап турган жери:


— Айланайын кароолчу,

Толгонгон жашык бооруңан.

Кедейдин тирүү калышы

Келеби сенин колуңан?

Айрылганы турабыз

Эч амалдын жогунан.

Бул бечара Кедейдин

Жүрөгүндөй жүрөк жок,

Телегейди тең санап

Тилегиндей тилек жок.

Түшүптүр торго чалынып,

Тирүү калса арман жок

Калбаса хандын каарына,

Пайдасы тийчү жан эле

Бакырлардын баарына.

Тап коет эле өлбөсө,

Залим хандын тагына.

Себепкер болор бекенсиң

Өзүңдөй эрдин канына?

Ушу сапар калкалап,

Куткарып берсең өлүмдөн,

Жакшылыгың тирүүдө

Кетпес эле көңүлдөн.

Акыл-эсин токтотуп,

Чыңай элек бу карып

Өзүн өзү ойлонуп

Сынай элек бу карып.

Эрдигине чыдабай

Келе жатат бу карып.

Белгилүү — эрден болмокчу.
Бересизби чыгарып?
Зарланабыз алдыңда
Сагырга1 бооруң ачыса,
Биз садага, жаныңа!
Баш кошконбуз бешөөбүз
Ата-энесиз жетимче,
Көк болот эле бу кургур
Мизи курчуп жетилсе.
Оокат үчүн сен дагы,
Күн-түн орду сактайсың.
Күнүмдүктөн арттырып,
Эч береке таппайсың.
Чындап бооруң ооруса,
Чыгарып берип жолдош бол!
Бүгүндөн калса өлтүрөт,
Биз алабыз милдетин,
Чындыгына келе кол.
Өлтүрбөгүн, тирилткин,
Өзүңө түбү чоң пайда.
Өчүрбөстөн тамызгын,
Пайдасы жок түбүндө
Залимге кылган намыздын.
Биз тилейлик аманын
Ордон чыкса жалгыздын,
Ордон аман чыгарып,
Сыр алышып таанышкын.
Чын дүйнөлүк дос болуп,
Чыпалактан алышкын.
Мындай эрди кор кылба
Муңга бизди зар кылба.
Биригишип кол кармаш

Кул бололук алдыңда.

Кедей менен беш элек

Болобуз алты сиз менен.

Ор кайтарып жүргөнчө

Кол кармашкын биз менен.

Акыреттен жай табат

Адилдигин үзбөгөн.

Бүгүндөн калса бул өлөт,

Ырыскысы түгөнөт.

Карыганда энесин

Кайрылып барып ким көмөт?

Адам уулу өлбөсө,

Азып-тозуп күн көрөт.

Анттуу-шерттүү дос болуп

Кайтарганча ор сактап

Жүргүн, оокат кылалык,

Кол кармашып бир жүрүп.

«Менде катын-бала, жакын тууган, жакшы санаалаш киши жок. Минтип уйкудан калып, убара болуп
ысыкка күйүп, суукка тоңуп, эки колумду боорума алып өмүрүмдү өткөрүп, душманымды багып жүргөнчө, Кедейди ордон чыгарып, ушулар менен кетейин» деген ойго келди кароолчу. Танапты салып ордон
Кедейди чыгарды. Кедей жетим келер менен энесинин мойнун кучактап, энеси жана жолдоштору менен
коштошту:

Мен өңдөнгөн жетимден
Беш алтыны бактыңыз.
Берсе кудай тилекти,
Бейишке кирип жаттыңыз.
Өөдө кылган сен элең
Өз балаңдай асырап.
Өлүмгө кетип баратам,
Өз элимден ажырап.

Жетилтип бактың жашымдан,
Нечен иш өттү башымдан.
Тилиңди албай, энеке,
Зыянкеч болдум жашымдан,
Залимдер кууду артыман.
Качамын хандын зарпынан.
Тирүү койбойт кармалеам,
Тентимек болдум калкыман.
Токтонбойт санаа, көңүлүм.
Элиме суук көрүндүм.
Эч бир айла табалбай
Энеке, сенден бөлүндүм.
Калкыма салдым көп чууну,
Ханы менен бек кууду.
Тың чыксам залим көралбай
Чыйрак чыкты деп кууду.
Төрт жолдошум, бир энем
Амандыгым тилеген.
Залим хандын заарынан
Ажыраштым силерден.

Барсам кайда батамын?
Башымды жутту чатагым,
Жакшы жолдош, жан энем,
Айрылганга капамын.

Түшчү болсом колуна,
Тирүү койбос Залимкан.
Мендей далай карыптын
Мойнуна чынжыр салынган.

Мен өңдөнгөн эченди
Караңгы орго салдырган.
Жетелетип далайдын
Желдетке башын алдырган.

Кедейдин тыңын Залимкан
Карадарга астырган.
Сөз кайрыган адамды,
Дубалга тирүү бастырган.

Хан менен беги кажады
Кор башы, байдын далайга
Өтөт го кыйын азабы.
Бирин-бири колдошот
Бузулган ишин оңдошот.

Уруксат бергин, кетейин
Убайым шорун кечейин.
Карып жанга күч келди,
Кагылайын энеке,
Качпаганда кантейин?!

Аталашпай алынган,
Жатындаштай жагынган.
Жетим кезде багыма
Жетелешйп табылган,
Көрүнбөй калсам бирерде,
Көңүлү учуп сагынган.

Айланайын төрт жолдош
Качпасам жакшы иш болбос,
Качпасам чын өлөмүн,
Кош аман бол, кайыр кош!
Жамандык өтсө кечиргин,
Жашыбыздан көңүл дос!

Адалды жесек, бир жедик,
Арамды жесек, бир жедик.
Азган-тозгон жетимдер
Баш коштук эле иргелип,

Кош, аман бол, жолдоштор,
Санаа бурбай жүрөлүк!

Айланайын балам, деп,
Айткан жоксуң атыман.
Ажыраштым энеке,
Ар кимге тийген саатыман.
Жалдыратпай ар кимге,
Бактың эле жашыман.
Тилиңди албай, энеке,
Тетири жүрдүм башынан.
Тапшырайын, төрт жолдош.
Жакшылап баккын энемди.
Жай тапчу болсом бир жерден
Билемин кайта келерди.

Залимканга кор кылбай,
Алып кетем силерди.
Баккан энем, төрт жолдош,
Бешөөңөр тең аман бол!
Ажырашар күн — ушул
Алыска сапар бастым жол.
Айрылыштык амалсыз
Амандыкка бердим кол.

Энеси Гүлсаана: «— Балам, кош бол! Тилимди албадың. Өлөр убагымда таштап кетип баратасың.
Мен болсом кудайдын салганын көрөрмүн. Сен кайда болсоң да аман болгун. Сага бир насыят айтайын,
айланайын. Башта тилимди албасаң да, эми алгын. Хива деген шаар бар. Анын Азимкан деген ханы бар.
Ак эшен деген эшени бар. Ал эшенди Азимканга кадырлуу киши деп уккамын. Балам, ошол эшенге
кол берип, кудайга шүгүр айтып, жаман жүрбөй, жакшы жүргүн»,— деп кемпир бечара ботодой боздоп,
кулундай чыңырып, алы кетип жыгылып кала берди. Төрт жолдошу да ыйлап-сыктап калышты. Кедей так
отуз күндө Хива шаарына чокою жыртылып, буттары шишип басалбай араң жетти. Көчүгү менен жылып-
туруп, Ак эшендин мечитинин алдына жетип буркурап ыйлап олтурду:

Кагылайын, эшеним,

Кайдан табар экемин?

Качан көзгө көрүнөт

Караңгы жайлык жетегим?

Кабар алган киши жок,

Мен мусапыр карыптан.

Жакшы киши дечү эле,

Жакырларды жарыткан.

Адеп берип неченге

Акырет жолун тааныткан.

Кардым ачка, каруу жок

Кайрылбай өтөт карды ток.

Азирет эшен, сиз үчүн

Эт жүрөгүм кызыл чок.

Азирети эшенди

Көрөр күнүм бар бекен?

Басып өткөн изинен

Өбөр күнүм бар бекен?

Ажал жетсе, кол берип,

Өлөр күнүм бар бекен?

Басып издер бутум жок,

Шишип жаткан убагым.

Үстүмдө бүтүн киймим жок,

Үшүп жаткан убагым.

Чалчык суудан темселеп

Ичип жаткан убагым.

Эки бутум тең шишип,
Аксап жаткан убагым.

Эч адам алым сурабай
Садага жок, кайыр жок
Какшап жаткан убагым.

Мечитинде жатамын,
Жүзүн. көрбөй өлөмбү
Азирет эшен атамдын?
Ак эшенге кол бербей,
Өлүп кетсем капамын.

Бу дүйнөдө жарыбас
Бир мусулман келбеди,
Муңдун баары мендеби?
Мен мусапыр карыптын
Көзүнүн жашы селдеди.

Асанга даарат албадым,
Ак селде башка чалбадым.
Кол берем деп нээтимди
Ак эшенге арнадым.
Эшендин дайнын табалбай
Ээн талаада зарладым.

Эшенди издеп бар деген
Энемдин сөзүн сыйладым.
Тек жүр, деп акыл беришкен
Төрт жолдошту кыйбадым.
Эшендин дайнын табалбай
Эмгек тартып ыйладым.

Бир мусулман учурап
Алымды сурап келсечи.
Эшенге кабар берсечи,
Элинен азган карыпты
Эшеним келип көрсөчү.

Ак эшендин азанчысы Сакы сопу деген киши азан айтмакчы болуп мечиттин мунарасына чыгып баратып ыйлап жаткан Кедейди көрүп, эшенге жүгүрүп барды. «Таксырым, мечиттин алдында ачка, алсыз начар, кийимсиз жылаңач бирөө «эшениме кантип барамын, барсам кайдан издеп табамын» деп ыйлап жатат» — деди. Ак эшен «алыскы жерден мен үчүн келген кишинин алдына барбасам болбос»— деп, беш калпасын ээрчитип Кедейге келди. Кедей Ак эшен экенин билип, буркурап ыйлап, бутун кучактап элинин кайырсыздыгын ушактап сүйлөдү:

Ассалому алейкум,
Амансызбы, жан бабам?
Арманын айтса мен балаң:
Мен мусапыр бир Кедей
Муңун айтып зарланган.
Касиеттүү эшеним,
Карыптарды жалгаган.
Ач-арыктын атасы,
Алданын тийген батасы,
Ачылар бекен, жарыктык,
Мен мусапыр капасы?
Зыярат кылбай нетемин?
Азирет сизге кол бери^,
Мурадыма жетемин,
Аптиек окуп, кат кылдың
Алданын сөзүн жат кылдың
Алдыңа келген адамды
Күнөөсүнөн сап кылдың.
Куран окуп, кат кылдың
Кудайдын сөзүн жат кылдың.
Кудай деген момунду
Күнөөсүнөн сап кылдың.

Куран окуп маани айттың
Куданын сөзүн даана айттың.
Чар китеп окуп, маани айттың.
Чалияр сөзүн даана айттың.
Түн терметип олтурдуң
Ичиңе нурду толтурдуң.
Касиетин барынан
Бер кудай деп кол сундуң.
Алты жүз экен калпаңыз.
Азганга тийген аркаңыз
Кудай сүйгөн кул элем,
Куруган күндө алкаңыз
Таң атканча «үү» деген
Дааратына суу деген
Өмүрүнчө тобо деп
Акыреттин камын жеп,
Калас болгон күнөөдөн
Кор кылба да, зар кылба
Кол куушурам, эшеним
Кызмат кылып алдыңда.
Колу узарган сиз менен
Кожо-молдо дамбылда
Кол тапшырам деп келдим,
Чачымдан көп күнөйөм
Кудайдын жакын кулусуң.
Азирет, сизден тилейин
Алданын сүйгөн жакыны,
Азиздигиң билейин,
Бир момундун уулумун
Бир куданын кулумун.
Убарам кыйын ушунча
Тилек кылып турумун.
Кокусунан колумду
Албасаң, эшен, курудум
Дааратыңа суу камдап,

Кумганынды алайын.
Беш убак намаз окусаң
Жайнамазың салайын.
Таксыр, сизге кол берип
Жаман санаа, жашчылык
Пейлимден кайтайын.
Жаныңызда бир жүрүп
Берсеңиз теспе тартайын.
Кими адал, ким арам.
Таксыр, калпаларың байкайын.

Кедейге аң-таң калып, сөзүн угуп алып, көңүлү толуп, ыраазы болуп, сакалын тарап, Кедейди карап, «арамдык кылбаймын, шарыяттан жылбаймын деп касам ичкин» — деп Кедейге эшендин айтканы:

Аллейкума ассалям,
«Алы начар экен»—деп
Алдына келдим мен — бабаң.
Эсенсиңби, карагым?
Сөзүн ук эшен бабаңдын.
Кол бергени келипсиң
Оңолду сенин талабың.
Жаш экенсиң мусапыр
Өз жайыңа карагын.
Кол берип анан бузулсаң
Каарына алат пир деген
Каргышына жолугат
Жакшы асырап жүрбөгөн.
Колу буту шал болот
Кожосун көзгө илбеген.

Кол берген киши көп болгон,
Чыдаган эрлер ток болгон,
Чыдамсыздар бузулуп,
Чын каргыштан жок болгон.

Каргыш менен Кедейим
Касам ичип каргангын.
Калп кара өзгөй сүйлөбөй
Калпалыкка арналгын.

Кусулдаарат аласың
Куданын жолун табасың.
Пайгамбардын үмөтү—
Башыңа селде чаласың.
Беш убак намаз окуйсуң
Бейиштен бурак токуйсуң
Периштелер дарс айтса
Бейнамаздан чочуйсуң.

Кожону көрсөң кол бергин,
Молдолордон жол көргүн.
— Эшеним,— десе эңилгин
Күнөйүңдөн жеңилгин.
Бирөө менен сүйлөшсөң
Мээри болот кебиңдин
Убаданы унутпа
Чын сөзүңдү дуруста.
Кол берген соң Кедейим
Бирөө менен урушпа.
Улуу киши жумшаса
Тартынбай бар жумушка.

Кедей карганып, эшенге зарланып, жакасын карманып ант берди:

Азирет эшен пирибиз,
Жуулду ички кирибиз.
Мынчалык издеп келген соң
Мухамбетке жарык динибиз.
Айтканыңдан жылбайын,

Арамдыкты кылбайын,
Азирет, сизге кол берип,
Ал жолуңда жыргайын.

Чыкпайын таксыр жолуңан.
Кутулуп, сизге келгемин,
Залимкандын торунан,
Астыңда туруп Ак эшен
Арылсам болду шорумдан.
Кол берип сизден бузулсам.
Кудай урсун кут урсун,
Байгамбар урсун, бата урсун,
Мынакей, ушул ант урсун!
Бирөөгө зыян кааласам,
Көкүрөгүм дарт урсун!

Эшеним, сиздей пир урсун,
Жаңылсам ушул жолуңан.
Жашатпасын дин урсун.
Жаш башым тентип ар жерде
Мындан бетер кыдырсын.

Батаңды алып, кол берип,

Мурут атка коноюн.

Калп айтчу болсом бул сөздү

Кара эшегин болоюн,

Касиетиң болбосо,

Кантип сага жолоюн!

Курсагым ачка, кийим жок,
Курдаштан көргөн сыйым жок
Жамандыкты көп көргөн
Бу күндө менден кыйын жок.

Кедей турат зар ыйлап
Кайта-кайта карганып
Кара жаш кетип көзүнөн
Кайгы менен зарланып
Колун алды Ак эшен
Куру сөзгө алданып.

Күүлөнүп эшен чакырды
Калпалар деп бакырды.
Калпалар келди каркылдап,
Дубаналар сопулар
Асалары шаркылдап.

Калпалары кагырап,
Дубаналар дабырап,
Ак урушуп күрсүлдөп
Мечиттин ичи дүбүрөп.
Эшен баштап жөнөдү
Мусапыр Кедей жүрсүн деп
Казаначы, кан сопу
Намазыңды бат оку.
Менин тилим ал, сопу.
Алып келгин Кедейге
Селде орончу ак топу.

Башына селде чалайын,
Жайнамазын салайын.
Кызмат кылып туруучу,
Нөкөр кылып алайын.
Деп, Ак эшен Кедейди
Дааратка колун тийгизип,
Таза кийим кийгизип,
Беш убакты намаздын
Белгилерин үйрөтүп,
Безилдетти Кедейди

Шарыяттан сүйлөтүп
Эки колу боорунда
Ак эшендин доорунда
Даарат менен Кедейдин
Тартса теспе колунда.
«Иллалда» деп олтурат
Байгамбардын жолунда.

Кусулдаарат колунда
Башына селде чалынат.
Кудайым деп жалынат,
Кол куушуруп эшендин
Кызматына камынат.
Түнүнкүсүн уйку жок,
Күндүзүндө тынчы жок,
Ак эшенге жагынат.

Кедей он күнү кызмат кылып турду. Анан оюна бир пикир алды да, бир сыр сурасам кандай жооп берер экен деп жалгыз отурганда эшенге барып мындай деди:

Айланайын эшеним,
Айтпаймын сөздүн бекерин.
Аз калды өлүп кетерим.
Ушул арман сөзүмдү
Таксыр, бүгүнкү күн чечериң.
Таксыр эшен жарыктык,
Чыгарсаң ички сырынды,
Мен да айтамын чынымды.
Таппай турам, азирет
Сыр чыгарар ыгыңды.
Ат чабым жерде оолуң бар,
Оолу толгон коонуң бар.
Оюм менен билемин,
О дүйнөлүк сообуң бар.

Садагасы кетейин
Оодарылбас жолуң бар.
Ал оолуңдун ичинде
Алма, өрүгүң гүлдөгөн
Ичинде булбул үн-Дөгөн.
Бейнамаз басып келбеген.
Сиздей болсо, жарыктык,
Азирети пир деген.
Касиеттүү пиримсиң
Карыпка сооп издеген
Кагылайын эшеним
Кардым тойду сиз менен.

Мечитиңе күнүгө
Бешимден киши жыйылган.
Бериштелүү эшеним
Пенденин баары сыйынган.
Карыптарга кайрыкер,
Бечарага боорукер,
Мен сураган сырыңды,
Азирет эшен айтып бер.
«Үф» деп жүргөн дубанаң
Үлкөн молдо уламаң.
Таң атканча чарк уруп,
Ак тилеген кудайдан.
«Ак» деп жүргөн дубанаң.
Алым молдо уламаң
Акыретти ойлонуп
Адалдан насип сураган
Касиеттүү эшен деп
Калкың кадыр кылабы?
Калк башкарган Азимкан —
Мартың кадыр кылабы?
Мартыңа кандай кадырың?
Жакырың Кедей сурады,

Эртели кеч кол берип
Элиң кадыр кылабы?
Эл башкарган Азимкан —
Бегиң кадыр кылабы?
Бегиңден көөнүң тынабы?
Бегиңе кандай кадырың,
Бечараң Кедей сурады.
Каныңа барбы кадырың?
Каныңдын айтчы сабырын
Сырдашпасам сиз менен
Таксыр, кетер эмес жабырым.
Бегиңе, кандай кадырың?
Бегиңдин айтчы сабырын.
Күчөп кетти, эшеним,
Менин кайгы жабырым.
Таксыр, мен сизден сурайын
Сырыңызды угайын.
Бул дүйнөнү жапжарык
Жаратыптыр кудайым.
Жашырбай айтсаң сырыңды
Ичимден чыксын убайым.

Эшен мактоону жакшы көргөн жоон өпкө киши экен, Кедейди карап, сакалын сылап, өзүнүн сөзүн чыңап, ошондо анын айтканы:

Уккан-көргөн мусулман
Учурашып кол берет.
Сырымды алса сенчилеп
Зыяратка көп келет.

Муңуңду ачсаң, Кедейим,
Мусулманга мен керек.
Кадыр кылат ханыбыз,
Калк агарткан чагыбыз.

Кайгың чыгып ичиңен,
Ачылар Кедей багыңыз.
Ызаат кылат бегибиз
Үйүлүшүп күнүгө
Дуба алышат элибиз.

Эмне, Кедей, кемиңиз?
Кемчилигиң жоголуп,
Табылар, балам эбиңиз.
Хан кадыр кылбаса,
Калпасы мендей болобу?
Калпасы мендей болбосо
Калкынын көөнү толобу?
Бир куданын алдында
Калп-карөзгөй оңобу?

Беги кадыр кылбаса,
Эшен мендей болобу?
Эшени мендей болбосо
Элинин көөнү толобу?
Бир куданын алдында
Эки сөздүү оңобу?
Амандыгын тилеймин
Азим падыша төрөнүн.
Ардагымдай көрөмүн,
Аябай чындап сурасам,
Чымындай жандан бөлөгүн
Билип турам берерин.
Кол тапшырдың пирим деп
Табайын балам эбиңди.
Азимкан менен Ак эшен
Кадырлашпайт дедиңби?
Айтчы, Кедей сырыңды
Толтурайын кемиңди.

[azamat1992kg]

3-бөлүм

Кедей чакчарылып, санаасы тынып, эшендин сөзүнө ыраазы болуп, жашынан берки жамандык-жакшылыктарын эшенге айтат:


Азирети эшеним,
Айтпаймын сөздүн бекерин.
Арамдык сырым жашырсам
Ала болуп кетемин.
Үч жашымдан айрылдым
Ата менен энемден.
Жетимдиктин зарынан
Айбанга башым теңелген
Тоютум кандай ал кезде,
Токмок жедим көп элден.
Бир жесирде бала жок
Мен жетимде ага жок.
Ошол жесир бакпаса,
Тирүү калар чама жок.

Жакшылап бакты балам деп,
Айткан жок мага жаман кеп.
Сообуң тиер деп жүрдү
Чоңоюп алсаң аман деп.

Байдын малын уурдадым,
Малай жүрсөм турбадым.
Миң башы менен корбашы,
Колго тийсе, бурдадым,
Бир түп тиккен багым жок,
Бир жерге салган тамым жок.

Мекен курган шаарым жок
Никелеп алган жарым жок.
Аркамда калган туяк жок
Колго түшсөм сурак жок

Ошончону бүлдүрдүм
Качып чыктым кармарда
Залимкандын каарынан.
Тентип келдим, эшеним
Түркмендердин шаарынан.
Кабар алып угуңуз
Мен карыптын зарынан.
Сопу болдум кол берип,
Азирет, сенин барыңан

Айланайын азирет,
Ачылып сырым эми айтсам:
Алыстан даңкың эшитип
Кол бергени келатсам,
Башында бар селдеси,
Оозунда бар келмеси,
Сыртында бар канаты,
Боюнда кусул даараты.
Теспеси бар колунда
Китеби бар койнунда.
Жалдыратып көрүнөө
Жаналчу милдет мойнунда
Азирейил периште
Айбаты кыйын келиште
Айбаты менен жол тосуп
Алдымдан чыкты чак түштө.
— Келдиң, Кедей балам, —деп,
Чымындай жаның алам деп
Алда-таала кудайдын
Буйругуна барам деп.
Адамдын барын күйгүзүп
Бу жүрүшүң жаман деп.

Каршы чыгып жолуман,
Кармап алды колуман.

Аман калдым аз күндүк
Ажалымын жогунан.
Канаттуу, каарлуу түрүнөн
Кара жандан түңүлөм,
Калтырап алым калбады
Кайраты менен сүрүнөн.

Өлүүгө жанды кыйбадым,
— Аз күндүк тирүү койгун,
Периштеге ыйладым,
Мен өңдүү эчен карыптын
Бир канчасын сыйладың
Эшенге кол берейин
Аз күндүк өмүр тилейин.

Сабыр кылгын азирет
Чачымдан көп күнөйүм.
Мен эшенге кол берип,
Анан кийин өлөйүн.
Албасаң да, азирет
Алгын деп өзүм келейин
Деп тиленсем периште
Он үч күн берди убада.
Кол тапшырып өлүүгө
Разы болдум буга да.

Он күн турдум сиз менен
Тааныштыңыз биз менен
Үч күндүк калды өмүрүм
Ачылып кетсин көңүлүм.

Кадыр кылса ханыңыз
Ханыңызга барыңыз.
Кадыр билги, эшеним,
Калбасын кайгы зарыбыз

Ызат кылса бегиңиз,
Ылайык болсо кебиңиз,
Бегиңиздин үч күндүк.
Тактысын алып бериңиз.

Кимдин, кимдин заманы,
Кедейкандын заманы
Кетсин ичтен арылып,
Кемчиликтин жаманы.
Кедейкан болсун бир атым
Ушуну сизден сурадым
Баркымды билсе Азимкан
Алып берер убагың

Үч күндүк өмүр ичинде,
Такты үстүнө минейин.
Тагдыр жетсе, эшеним,
Кыямат көздөй жөнөйүн.

Дооранымы кылыңыз,
Жаназага туруңуз.
Бир атагым калса деп
Жалдырайт кедей уулуңуз.
Үч күндүк өмүр ичинде
Арылып кетсин муңубуз.

Кедейдин түрүнөн эшен чочуп кетти. Кече эле өлөрүн санап араң келген Кедей, бүгүн хан болом деген эмнеси? Мунун көңүлүн калтыра тилдеп коюн деди.

Эл куруткан, куу Кедей,
Секиргиң келет бүргөдөй.
Арам өскөн экенсиң
Адал иштеп, нан жебей.
Ырысы жок,- куу Кедей
Ыргыгың келет бүргөдөй

Кежир өскөн экенсиң
Кетмен чаап, нан жебей.
Калпалык атак жаманбы?
Хандыкка бурдуң санааңды.
Кантип сүйөт Азимкан
Калк куруткан арамды?

Сопулук атак жаманбы?
Бузасың, буруп санааңды.
Кууратып келсең тыяктан
Куда-сөөк, тагаңды
Кантип берсин Азимкан
Каракчыга тактысын,
Алдатабы Азимкан,
Арам куу, сага бактысын?

Адам акын көп жесең,
Канга сурак бербесең.
Кармалып өлөр күнүңдө
Качып келдиң мында сен.

Ууру болсоң тыякта
Хан болгуң келет быякта.
Каракчы, сени хан кылсам
Каламын го уятка?
Калп-караөзгөй сүйлөбөй
Капалык менен жан сакта.

Ууруга тагың бергин деп
Азимге кантип барамын.
Ушул жерде билинди
Ууру Кедей арамың.
Ишиңден байкап олтурсам
Ичиңде жок адалың.

Барсам да бербейт Азимкан
Калк куруткан сен кууга.
Көрүнгөндү күйгүзүп
Качып жүрсөң суу-сууда.
Көпчүлүктүн баарысын
Салып жүрсөң уу-чууга.

Качып келип куу, Кедей
Касам ичин кол бердиң
Карып го деп ойлонуп,
Калпалыкка жол бердим.
Хан кыл мени эшен деп,
Кармадыбы куу белгиң?

Кедей эшендин сөзүн угуп, ойлонуп туруп, ханга кадырлуумун, бекке ызааттуумун, элге ынамдуумун, Азимкан чымындай жандан бөлөгүн менден аябайт дебеди беле, ошолорун кайра бир айтып көрөйүн деди:

Калкым кадыр кылат деп
Калк башкарган Азимкан
Мартым кадыр кылат деп
Ханымдан көөнүм тынат деп
Карыпка жана мактандың
Кайта неге сактандың?
Эшендигиң чын болсо
Бир уятка капталдың.
Элим кадыр кылат деп
Эл башкарган Азимкан
Бегим кадыр кылат деп,
Бегимден көөнүм тынат деп
Кедейге жана мактандың
Кезексиз эшен сактандың.
Эшендигиң чын болсо,

Бир уятка капталдың

Элимде калпы бар десем,

Эшени калп турбайбы?

Эшени баштап калп айтса,

Элин кудай урбайбы?

Эл агарткан Ак эшен

Өзүн-өзү булгайбы?

Калкыңда калпы бар десем

Калпасы калп турбайбы

Калпасы баштап калп айтса

Калкын кудай урбайбы?

Касиеттүү Ак эшен

Өзүн-өзү булгайбы?

Калп сөзүңдү эшеним,

Калпалар менен ылгайлы.

Жараткандын алдында

Жалганчы эшен экенсиң,

Жадигер дуба окуган

Алдамчы эшен экенсиң

Жараткан акка бир күнү

Жазыктуу болор бекенсиң?

Бир кудайдын алдында

Жалганчы эшен экенсиң.

Бир сөзүңдү эки айткан

Алдамчы эшен экенсиң.

Бул мүнөзүң барында

Мүдүрүлөр бекенсиң?

Хан болсом да өлөмүн

Болбосом да өлөмүн

Калп болсоң да эшеним

Жанымдан жакшы көрөмүн.

Ак эшен уят болуп, ичине кайгы толуп, Кедейге мактанып коюп, уятынан кантип кутуларын билалбай ойлонуп турду да, башына селдесин чалып, мойнуна теспесин салып, колуна асасын алып, өтө мактанып койгон экемин деп, өзүнө өзү наалып, Кедейди «жүргүн, Азимканга алып барайын. Берсе тагын алып берейин, бербесе экинчи уят болуп кайра келейин» — деди.
Кедей аны ээрчип, Азимкандын ордосуна келишти. Кырк жигиттин бирин чакырып, дарбазаны ач деп эшендин суранып турган жери:

Кызматкерлер, сакчылар,

Хан ордосун бакчылар. ‘

Белине канжар такчулар,

Ханга каршы душмандын

Башын кыя чапчулар.

Хан эшегин күзөткөн,
Ийрини тез түзөткөн,

Ишим бар, балдар Азимде

Ан үчүн түндөп келдим мен.

Сен, кырк жигит, мен эшен

Азимканга кеңешем.

Ачкыла, балдар эшикти

Кандай адам дебестен.

Дарбазаны ачкын, карагым

Азимканга барамын.

Азимкан менен силерге

Ичимде жок арамым.

Билесиңер, кырк жигит,
Мурунтан менин баркымды.
Азимканга бет болуп,
Айтып чыгам дартымды—
Деп, Ак эшен бакырды.
Кырылгыр деп чакырды.
Ачууланып Ак эшен,
Дарбазага асылды.

Кырк жигит коркуп шашышып,
Коркконунан чыдабай,

Кополдору качышып,
Зыярат кылды эшенге
Дарбазаны ачышып.
Азирет эшен бабабыз
Кол куушуруп турабыз.
Бизде болсо жумушуң
Бир башынан сураңыз.

Ак эшен, сизге жүгүнүп,
Тобо таасыр кылабыз.
Азирет эшен сиз менен
Көрүшчү элек жыл алыс.
Касиетиң байкасам,
Мусулманга күйгөн шам.
Аз күнүнө кол берип,
Батаңды алган миң адам.
Шашып салам бердиңиз,
Түз эмес сиздин белгиңиз.
Мындан мурун келбеген
Не жумушка келдиңиз?
Биз кызматкер ханыңа,
Каргасаң калдык каарыңа,
Бир душманды ээрчитип
Келипсиң таксыр, жаныңа.

Бул кайдагы арамы?
Бузат го түбү араны.
Түбү бузук көрүнөт,
Тийбесин мунун залалы.

Биз кырк жигит кызматчы,
Мындай душман көрүнсө,
Кылыч менен бир чапчу.
Башка боор адамды
Башпактырбай узатчу.

Кызыр эшен пирибиз

Биз кызматчы иниңиз

Мунуңду кармап калалы

Өзүңүз жалгыз кириңиз.

Ак эшен ойлонду. «Бу Кедейди атайын ээрчитип келип, Азимканды бир көрсөтүп чыкпасам, экинчи уят болбоймбу» деди.

Ай кырк жигит карагым,

Сөзүн ук эшен абаңын.

Азимкандын алдына

Кишим менен барамын.

Азыр ушул кедейдин

Көрө элекмин залалын.

Силер кайдан билдиңер

Бу кедейдин арамын?

Көрүп-билип бир өскөн

Кайсыңар эле тааныган?

Калпалыкка кол берип,

Тааңыш болду жаңыдан.

Каныкмын айткан сөзүнө

Касам ичип карганып,

Калпа болду өзүмө.

Бир көрсөтүп чыгамын

Азимкандын көзүнө.

Бул ойлонсо залалды,

Мен тилеймин адалды.

Бир кудай өзү билет го

Баарыбыз тең караңгы.

Акка кара иштесе,

Ал өзү көрөт залалды.

Башымда көптүн милдети

Баарына дуба кыламын.

Байкачы сөздү, чырагым,

Азимканга сүйлөшүп

Азыр кайта чыгамын.

Кырк жигит уруксат берди. Эшен Кедейди ээрчитип Азимкандын үстүнө кирди. Азимкан тагынан
ыргып түшүп, салам айтып, эки колун бооруна алып, Ак эшенге карап төмөнкүнү айтты:

Ассалом алейкум,
Айланайын Ак эшен!
Алдыма келдиң селдечен,
Кыйыгыңа каламын,
Айтканыңа кирбесем,
Өлтүрөм десең, мен мына,
Сураймын десең, эл мына.
Кийсең, тажы, чен мына.
Өмүрүңчө келбеген
Таксыр не жумушка келдиңиз?
Сыймык мына, бак мына,
Минсең, алтын так мына.
Өмүрүңчө келбеген
Не келдиң, таксыр, астыма?
Коркомун келген жөнүңдөн,
Кайгымды чыгар көңүлдөн.
Кайдан келген бул кишиң
Санаасы эки бөлүнгөн?
Кабары жок өлүмдөн,
Оттой күйүп жүрөгү
Орою суук көрүнгөн.
Биздин элдин уулу эмес
Оңолуучу куу эмес.
Атам эшен жарыктык,
Кылар ишиң бул эмес.
Кайдан. келген бу наадан
Үмүтү жок кудайдан?
Азирети эшеним,
Ушу беле убадаң?
Чыгара тургун мунуңду,

Каргашалуу зулумду.
Карып кылып жүрбөгүн
Астыңда Азим уулуңду.
Жашырбастан чыныңды
Жалгыз айт, таксыр, сырыңды.

Барсам, өзүм барчу элем,
Барганда бата алчу элем.
Барган сайын, эшеним
Кеңешими салчу элем,
Ар жумада астыңа
Зыярат кылып турчу элем.
Пирим эшен колдойт деп
Өз ичимден тынчу элем,
Тазасы сен эшеним,
Адамзат пендеден.
Өмүрүңдүн ичинде
Так үстүмө келбеген.
Чыгара тур ушуну.
Чын арамза кишини.
Чыдабайт менин көңүлүм
Жалгыз бүтүр ишиңди.

Азимкандын сөзүн угуп, эшен чочуду. Чочуганы менен өз намызын ойлоп, «бу Кедей менин кадырымды көрсүн жана элине да, ханына да кадырлуу, касиеттүү киши экен деп ойлосун» деди:

Алейкума ассалам!
Алдыңа келди мен бабаң.
Бир кудайдын буйругу
Мени, сен жалгаган.
Алдыңа келдим, саламга
Амансыңбы, жан балам?
Уят болдум ушуга.
Ушу турган кишиме,

Урмат кылат деп келдим,
Балам, бир жарагын ишиме.
Абийирим кетти ушуга,
Аркамда турган кишиге,
Атайын келдим Азимкан,
Аныктап жара ишиме.
Балам, бир ишиңди кааладым,
Сөзүн ук эшен абаңын.
Мен билбеймин, Азимкан,
Сен билдиңби арамын?
Качып келген мусапыр
Залимкандын каарынан.
Хан каарына калган соң
Тентибейби шаарынан.
Кабар алдым, Азимкан,
Бул Кедейдин зарынан.
Кол берем деп келатса,
Кудайдын кабар элчиси,
Жан алмакка келчүсү
Азирейил периште
Каары кыйын келиште:
— Келдиң кедей балам,— деп
Чымындай жаның алам деп
Алда-таала кудайым
Дар көйүнө барам деп.
Көрүнгөндү күйгүзүп
Бу жүрүшүң жаман деп
Ала турган болгондо
Азирет деп жалынып,
Айласы кетип зарылып,
Периштенин алдына
Кол куушурган табынып.
Ак эшенге кол берип,
Анан кийин өлсөм деп,
Кол берүүгө кайгы жеп

Ал периште азизге
Убадасын берген бек.
Уруксат берген периште:

— Колуңду бергин, балам,— деп
Он үч күндө барам деп
Ошондо жаның алам деп.
Кутулуш жок өлүмдөн
Кайдан да болсо табам деп
Кызмат кылды он күнү,
Кыбырабай кашыма.

Үч күндө келер өлүм деп
Кайгысы түштү башына.

— Кадыр кылса ханың,— дейт
Ханыңызга барың дейт.

Үч күндүк калган өмүргө
Сурап бергин тагын дейт.

Так үстүнөн өлсөм дейт
Үч күндүк өмүр ичинде
Падыша болуп көрсөм дейт
Ак кепинден аруу жууп,
Азирет эшен, көмсөң дейт
Кимдин кимдин заманы,
Кедейкандын заманы.
Атагым калса артта дейт
Айланайын ак эшен
Кадырыңды салып көр
Азимкан падыша мартка дейт.
Балам Азим, ушуга
Мактадым эле сыртыңдан.
Уятыма чыдабай,
Эки бетим жыртылган.
Кадыр салып сурадым,
Азим балам, тагыңды.

Алты атаңдан бер жакка
Ачкан кудай багыңды.
Бир уяттан куткарып
Тынчыткын, балам жанымды.
Жаназага турасың
Дооранын өзүң кыласың.
Өлө электе бу Кедей,
Балам, баркыбызды сынасын.

Бул сөздү уккандан кийин, Кедейдин түрүнөн чочуп, жүрөгү копшуп, эшенди карап Азимкандын айткан жери:

Айланайын эшеним,
Айттыңыз сөздүн бекерин
Алдамчыга так берсем
Билемин алдап кетерин.
Алтын тактан айрылсам,
Кайра кантип жетемин?
Кагылайын эшеним
Кааладың иштин бекерин.
Каракчыга так берсем,
Билемин алдап кетерин.
Күнүмдүккө кордук иш,
Күмөндөр кайта жетерим.
Бербеймин, эшен бербеймин
Бетпактын жүзүн көрбөймүн.
Бектигимен айрылып,
Бечара болуп өлбөймүн.
Каракчың жүзүн көрбөймүн,
Хандыгыман айрылып,
Карып болуп өлбөймүн.
Бүгүн минсе тагыма,
Каргаша кылат багыма.
Так бермек турмак кесипти
Жолотпоймун жаныма.

Тагыма кедей минген соң
Казана оозун ачпайбы
Карк алтыным чачпайбы.
Кандык доорум кеткен соң
Касиетим качпайбы?
Көк сандык оозун ачпайбы,
Күмүшүмдү чачпайбы
Алтын тактан айрылсам
Көрүнөө бактым качпайбы?
Калк куруткан куу болсо
Эпчилдиги бу болсо,
Жүзү кара Кедейдин
Жүргөн жери чуу болсо
Кантип берем тагымды,
Качырбайбы багымды?
Кайдан алып келдиңиз
Бир кара нээт залымды

Хандын айтканына Ак эшен капа болуп, Кедейге экинчи уят болбосом экен, эми Азимканга сөзүм өтпөй калса, тирүү жүрүп пайдасы жок деген пикирди ойлонду. Эмнеси болсо да кайтарып бир айтып көрөйүнчү деп айтып олтурган жери:

Андай эмес, карагым,
Сөзүн уккун абаңын!
Уят болбой Азимкан,
Орундалсын талабым.
Кырк вазир, кырк жигит
Кырк желдетиң дагы бар.
Алты атасы хан өткөн
Сен азаматтын багы бар.
Он эки шаар элиң бар
Опол тоодой демиң бар.
Ойлоп көрчү, карагым,
Кай жериңде кемиң бар

Уят кылбай Кедейге
Урмат кылар эбиң бар.
Он эки шаар калкың бар
Казанаң толгон алтын бар.
Кайгырасың, карагым
Каериңде дартың бар?

Кашында Эшен абаңдын,

Балам, капасын жазар шартың бар.

Качып жүргөн бир Кедей

Кантип бузат элиңди?

Карыганча эшениң

Ушуну билбейт дедиңби?

Абаң бар, Кедей алдаса.
Убададан тайгылса.
Ал өзүнө кылган каргаша
Кол-бутунан айрылат,
Кожонун тилин албаса.

Каргасам кара таш кылам,
Жолун бууймун астынан.
Колу, бутун шал кылып
Боору менен бастырам.

Колу, бутун шал кылам,
Эки көзүн көр кылам.
Кулагын укпас кер кылам,
Кудайдан тилеп кем кылам.

Атама атаң кол берген,
Алда сүйүп жол берген.
Абалтан бери атабыз
Кол кармашып бир келген.

Алты атабыз колдошкон,
Акырет жайды болжошкон,
Айрылдыкпы экөөбүз
Атабыздай болбостон?
Кадырлашып бирге өскөн,
Адалды жесе бир жешкен.
Ажыраштык экөөбүз
Атанын жолун билбестен.

Азимкан балам, тагыңдын
Үч күндүк күчүн бербедиң.
Канчалык кадыр салсам да
Киши ордуна көрбөдүң.
Кош, Азимкан, аман бол
Ушудур мени көргөнүң.
Ушулдур мени көмгөнүң.
Балам, сен баркымды билбедиң
Тирүү да болсом өлгөнүм!..

Азимкандын айласы кетти. «Алты ата, жети бабадан бери колдошуп, сыйлашып келе жаткан эшен мени кайдан алдап кетсин жана эшеним айткандай, бир Кедей кантип уруулу элдин баарын үч күндүн ичинде өзүнө каратып ала койсун» — деп ойлоду. «Эгерде алдаймын десе жерге кагып жибербейминби. Андан көрө эшен менен убаданы бек кылып, тагымды берип турайын» деди.

Ишенип, келсең мен үчүн,
Мен бердим, таксыр сен үчүн.
Кедейдин нээти бузулса
Көзүңдү салгын мен үчүн.
Кадырыңды кыйбадым,
Капа кылбай сыйладым.
Таксыр кандай болот бул ишим?
Кадырыңды калтырбай

Бер дедиң, таксыр берейин
Убадасын бек кылсын
Бети кара Кедейиң!
Хандыгымды алууга
Кайсы күнү келейин?
Адашсам таксыр айбат бер,
Капа болсом кайрат бер!
Кандайча шумдук иш болду.
Хандыгым калды күмөндөр?
Таарындың, эшен, жан кыйнап,
Тагымды бердим мен сыйлап.
Алдаса Кедей алдамчың
Алдыңа барам мен ыйлап.
Көңүлүң болсун чак деди,
Сеники болду так деди.
Тилегиң болду, Кедейим
Тактыга чыккын бат деди.
Андай Кедей болбоду,
Болбой мойнун толгоду.
Алтын-тактын үстүнө
Тажысын кошо болжоду.
— Тактысын жалгыз минбеймин
Башынан сырын билбеймин.
Башыма кийген тажы жок,
Тамаша болуп жүрбөймүн.

Тактысынын үстүнө
Тажысын берди башынан.
Тажы менен шып этип
Сыймыгы учту кашынан.
Такты берди, минбеймин,
Тажы берди, кийбеймин.
Ийнимде хандык тонум жок,
Тамаша болуп жүрбөймүн.
Тажы, тагы курусун,
Тонун кошуп бербесе,
Таазим кылып турсун деп
Элин кошуп бербесе,
Тажы, такты, алтын тон
Баары ылайык келбесе.
Тонун да чечти ийнинен,
Айрылды хандык кийиминен.
Азимкан чыкты муңайып
Ак эшендин кийнинен.

Кедейкан такка минди, тажысын кийип, тонун жамынып, хандыкка камынып, кайрат менен чамынып, кырк вазирди чакырып, хандык кабарын айтты:

Кырк вазир кайдасың?
Кырылгыр кайсы жайдасың?
Кыюусу менен таптымбы
Азимкандын айласын?
Кырк вазир, келгиле,
Кыраандыгын билгиле,
Жар чакырган шаарыма
Билгизгин элдин баарына,
Эмдигиче келбейсиң,
Эңилип салам бербейсиң!
Кырк вазир келишти,
Ханга салам беришти:
— Кут босун алтын тагыңыз.
Ачылган сиздин багыңыз.
Кол куушуруп алдыңа
Саламга келген чагыбыз.
Хан болду кара башыңыз,
Узун өмүр жашыңыз.
Катууланып чакырдың,
Таксыр хан, неге келди ачууңуз.
Кыйкырыгың угулуп,
Кырк вазир дедиңиз.
Таалайлуу таксыр Кедейкан,
Таберик сиздин кебиңиз.
Ачылсын ички сырыңыз,
Алдыңа келип турубуз.
Таксыр Кедейканыбыз
Ачууңуз келсе уруңуз.
Жазып койсок, таксыр хан
Кыркыбызды кырыңыз.
Ачууңуз токтолсун,
Жазыгыбыз жок болсун.
Буюрсаң кызмат кылалы,
Кылчайып эшикке чыгалы
Таксыр Кедейканыбыз,
Кызматыңда турабыз.

Кедейкан кырк вазирге сүр көрсөтүп, ушу баштан сезин алып коюуну ойлоду. Мен ушул элден эмесмин, аз күн болсо да Кедейкандын заманы дегидей кылып хандыгымды катуулук менен ишке ашырсам болду. Жумшак сөз, көңүлчөктүк азыр жарабайт деди:

Кырка турган кырк вазир,
Кырылгыр, сөзүм ак азыр.
Сурасаңар пикирди,
Толуп жатат менде сыр.
Кылычыңды тагынып,
Кызматыңа жабылып.
Алды-алдыңан чамынып,
Кыркың кырк ат мингиле,
Кырк көчөдөн киргиле!
«Кедейкандын заманы!»
Жар чакырып жүргүлө.

Кабарымды эл уксун.
Эл сураган бек уксун,
Бу кедейкан жок эле
Кайдан келди деп уксун.
Калк эскирткен кары уксун,
Хандыгымды айткыла,
Катын менен бала уксун.
Элүү башы, он башы
Эл бийлеген корбашы
Карыпка кара санабай
Жетимдин малын талабай,
Садага кайыр берүүчү
Эл ичинде кээ жакшы
Эч бир укпай калбасын.
«Таксыр, сөзүң акыл деп».
«Хандыгың болду макул»— деп,
Кырк вазир чыгышты.
Тагынышты кылычты.
Кыркы кырк ат миништи
Кырк көчөдөн киришти.
Кедейкандын хандыгын
Жар чакырып жүрүштү.
— Кимдин-кимдин заманы?
Кедейкандын заманы.
Алтын тагын алдырып,
Азимдин өчтү жамалы.
Калайыкка угулду,
Кедейкандын амалы.
Калктын баары таң калды,
Жакаларын карманды.
Же вазирлер Кедей деп,
Аткан сөзү жалганбы?
Же болбосо Азимкан
Чын эле түшүп калганбы?
Эсепчи мурда келбесе,

Эч кимге кабар бербесе,
Дайны жок Кедейдин
Хан болушу эмнеси?
Эл чогултуп шайлабай,
Эрдикке жеткен ким болду?
Деп сурашып, калың эл
Ушак кылып тим болду.
Кедейкандын хандыгы
Уруулуу элге дүң болду.
Калк чогултуп шайлабай
Хандыкка жеткен ким болду?—
Деп сүйлөшүп, калың эл
Кары, жашы тим болду
Кедейкандын хандыгы
Жар чакырып дүң болду.

Кедейкан кырк жигитти чакырып алып, буйрук берип турган жери:

Кырк жигитим, жигитим,
Кырк борум сенин келбетиң.
Буйрук кылам, бүтүргүн
Мойнуңдагы милдетиң.
Он эки шаар калаанын
Адамы укпай калбасын,
Алыстагы адамдар
Кабар укпай калбасын.
Бада баккан, мал баккан
Эгин айдап, дан тапкан
Элим укпай калбасын.
Алыскылар кабарсыз
Кебимди укпай калбасын.
Мата саткан дүкөнчү
Басып жүргөн бекерчи,
Кош айдаган эгинчи,
Камчы жүгөн өрүмү
Карала болуп көмүрчү,
Карсылдаткан темирчи,
Күмүш чапкан зергерчи,
Бозо саткан кергерчи,
Кийик аткан мергенчи,
Капкан салган түлкүчү,
Калдаңдаткан бүркүтчү.
Кызыл, жашыл, көк кылып
Борумдаган боекчу.
Ырчы, чоорчу, кыякчы
Куш таптаган мүнүшкөр,
Ат байлаган саяпкер
Ар өнөрдөн талапкер
Ушулардын баарына,
Кырк желдетим, кабар бер
Кимиси туура, ким арам,
Эл арасын биле кел.
Букаранын пайдасын
Ойлонбойсуң эмгиче,
Кырк көчөдөн киргиле
Элүү башы, он башы
Эл бийлеген корбашы
Эсебин тапчу көп жакшы
Эл эскиртип нарк билген
Карың билбей келгин де.
Эркек, аял — кары, жаш
Баарың калбай келгин де.
Алтымышта карыганы
Алты жашар балдары,
Эртеңки күндө келбесе
Ичинде калат арманы.
Чакырып алат ханың де
Чак болгун эртең барың де.
Хан чакырса, барбасаң,
Тирүү калбайт жаның де.

Казынага сатылат
Жер сууң менен малың де!
Жардык айтсам баарыңа
Көзүмдү салып көрөйүн
Көпчүлүктүн зарына.
Кудай сүйүп чакырды
Азимкандын тагына.
Такыр жыйгын калтырбай
Таанышайын эл менен.
Чоочун элем, кырк жигит
Мындан мурда келбеген.
Калтырбай жыйгын баарысын.
Жашы менен карысын
Алтын тактан айрылган
Азимкан ойлор намызын.
Калың эл менен кырк жигит
Ким экеним таанысын.

— Таксыр хан, сөзүң акыл — деп,
Айтканыңыз макул — деп.
Жумшадыңыз, таксыр хан,
Элдин баарын чакыр — деп,
Кырка турат кырк жигит
Эки колу боорунда.
Кызматка көнгөн башынан
Азимкандын доорунда.
Угуп алып далай кеп:

— Улуксатпы, таксыр? — деп
Хан алдында кырк жигит

Ар кимиси өзү бек.
Жалмаңдатып кылычты,
Жабылыша чыгышты.
Көп кечикпей эртелеп
Бүтүрүүгө жумушту.
Кыркы кырк ат минишип,
Кырк көчөдөн киришип
Жар чакыра баштады,
Эл иретин билишип,
Чакырып атат жаңы хан
Каары кыйын абыдан.
Эч бир адам жок экен
Эл ичинде тааныган.
Эшен, молдо, улама.
Эңтеңдеген дубана.
Эки этегин түрүнүп
Ар кимден кайыр сурама.
Катын, эркек карыңар
Кары, жашың — баарыңар,
Чакырып жатат ханыңар.
Хан чакырса, барбасаң,
Тирүү калбайт жаныңар!
Казы, мупту, сарбаздар1,
Жүз башы, бийлер жүргүлө
Алганы жок жесирлер
Атасы жок жетимдер
Көп кечикпей бачым кел!
Эринип барбай койгонуң
Эртең чыгат ойронуң
Каары кыйын хан экен,
Калың журтум ойлогун!

Эртеси таң ата алты жаштан жогоркулары бүт чогулуп, кылкылдаган көпчүлүккө көз жетпей калды.
Кедейкан тажысын кийип, тонун жамынып, вазирлерин, кырк жигитин алып, чогулган элге чыга келди. Элдин ортосунда туруп, көпчүлүк элге учурашып, Кедейкандын айткан сөзү:

Ассалоом алейкум,
Элим, аман барсыңбы?

Элүү башы, он башы
Бегим аман барсыңбы?
Эл бийлеген корбашы
Жакшың аман барсыңбы?!
Эл ичинде дубана
Бакшың аман барсыңбы?!
Амандыгын сураймын
Бириң эмес барыңын,
Жашың менен карыңын.
Жүзүн көрүп таанып ал
Мен өңдөгөн ханыңын.
Кедей элем алым жок,
Кериде жаткан малым жок
Эли журтум, эсенби?
Силер барда көөнүм ток.
Карып элем алым жок,
Капталда жаткан малым жок
Калың эл, сенин барыңда
Хандыгымдан көөнүм ток.
Кече түшкөн Азимкан
Салыгын кандай салчу эле?
Алымын кандай алчу эле?
Чыгымын кандай бөлчү эле?
Кимиңди жаман көрчү эле?
Кимиңе тике турчу эле,
Жигити кимди урчу эле?
Хандыгын кандай кылчу эле?
Кечеги түшкөн Азимкан
Кимиңерге тынч эле?
Жакшы турса, Азимдин
Жолу менен барайын.
Жаман болсо, бир жолу
Ишимди бөлүп алайын.
Ажалым жетип өлбөсөм,
Элим, мен боломун таалайың.

[azamat1992kg]

4-бөлүм

Элинин сүйлөөктөрү, сүрдүү көсөмдөрү ылганып басып келип, ханга салам берип, сөзүнө жооп айтып турган жери:


Ассалоом алейкум,
Куттуу болсун тагыңыз!
Ачылган сиздин багыңыз,
Кол куушуруп, таксыр хан,
Саламга келген чагыбыз.
Букара калың элиңиз,
Таберик сиздин кебиңиз
Кырк жигиттен чакыртып,
Таанышайын дедиңиз.
Кабыл болду мурадың
Бизге келип хан болуп
Тажы кийген убагың.

Азимкандын ал жайын
Көпчүлүктөн сурадың.
Азим падыша ханыбыз
Казынанын пулу деп
Кырк вазир, кырк желдет
Кызматтагы тууру деп
Ай башында алты сом,
Алымдарын болжосоң,
Азимкандын тушунда
Көп албаган ошондон.
Жаңырганда ар бир ай
Он сегиз сом алучу.
Алганынын бары ушу
Андан башка бар тапкан
Өзүбүздө калуучу.

Кедейкан көпчүлүккө карап, көңүлүнүн кири тарап, элдин пикирин улап, көпчүлүктү сынап, айтып турган жери:

Азимкан эски ханыңар
Мактайсыңар барыңар.
Арам ойлор жүрүптүр
Түз эмес экен араңар.
Азимканга кетүүчү
Адалдан тапкан малыңар
Азырак ханың белгисин
Айтайын, угуп алыңар.
Бети кара Азимкан
Кантип чыдап салды экен?
Кай бети менен алды экен?
Айына он сегиз сом бүт төлөп,
Элим, не оокатың калды экен?
Айда он сегиз сом пул алып,
Ойдо жок күндө суралып
Жүзүңдү кантип көрдү экен?
Күндө чыгым салдырып
Агар алтын, ак күмүш
Ай башына алдырып,
Элим, эки көзүң чөлдө экен!
Мен силерден, калың эл,
Алмак тургай беремин,
Силерге тийсин керегим.
Эртең эрте келгиле
Эрдигимди көргүлө!
Он сегиз кабат казанам
Ортосунан бөлгүлө
Оймо тазга он теңге
Берарман тазга беш теңге,
Кыйык тазга кырк теңге
Казынамдан, калың эл,
Алынбай калбайт эчтеме.
Бир үйдө жалгыз бүлөгө
Үймөлөнгөн бир табак
Беш бүлөгө — беш кадак.

Берейин деген пейлим ак.
Кырк вазир, кырк жигит
Бөлүп алсын кырк табак.
Мындан кийин жоголсун
Азимканды мактамак
Баары бирдей тең болсун
Бул пикирди сактамак.

Жакшылары үйүлүп, жардылары сүйүнүп, нары-бери түртүштү. Элдин баары дүбүрөп, экиден-үчтөн күбүрөп, таң калышып турган жери:

Ким көрүптүр мындайды,
Жанагы сөзү чындайбы?
Жалган эмес, чын болсо,
Дүнүйөгө жыргайлы,
Айткан сөзү төрөлүк,
Асандан келип көрөлүк.
Агар алтын, ак күмүш
Таразалап бөлөлүк.
Анык падыша турбайбы,
Асандан келип жыргайлы,
Алты ата, жети бабабыз,
Көргөн эмес мындайды.
Эбин таап эл алган
Эр Кедейкан турбайбы!
Эрте келип курдайлы1
Жети атабыз башынан
Көргөн эмес мындайды
Бети кара Азимкан
Өлөрүнө көрүнүп,
Нээти бизден бөлүнүп,
Ай сайын салык салыптыр
Алтын, күмүш алыптыр.

Эч адамга билгизбей
Ан үчүн түшүп калыптыр.
Азимканды ушактап
Аркасынан тузактап
Ар кимиси аныгын
Билине албай кылчактап.
Ушу сөзү чын болсо,
Бай болобуз баарыбыз.
Көбөйөт го малыбыз
Жашарат го карыбыз.

Таң атты. Кедейкан ордунан туруп, убадасы боюнча, казынасын калкка таратып бердирип, элге айтып турганы:

Алтын, күмүш алгандар,
Айбаты толук балбандар.
Хан болуп такка минсем да,
Калкыма айтар арман бар.
Эртеңки күндө Азимкан
Такты, тажым талашат.
Алтын такты, алтын тон,
Бу жыйылган көпчүлүк,
Кимибизге жарашат?
Азим тагын талашса,
Кимибизге өтөсүң?
Кимдик болор экенсиң?
Кимибизди бозортуп
Жолго таштап кетесиң?
Азим тагын талашса,
Кимибизди шайлайсың?
Кимибизди бозортуп
Жолго салып айдайсың?
Угуп көңүл тынчысын,
Кимдин көөнүн жайлайсың?
Ага-иниңди жам кылсаң

Азимди кайта хан кылсаң,
Алдоо сөзгө ынатып,
Азимканды чыңатып,
Абийиримди алдырсаң
Кайта тушүп берейин
Хан болбосун Кедейиң!
Кадырым элден тайгылса,
Кайда барып өлөйүн!
Мени шайлап хан кылсаң,
Көңүлүмдү жам кылсаң.
Санаам тынып жатайын,
Көбүңдү жыйдым атайын.

Көпчүлүктүн Кедейканга берген жообу

Таксыр, Кедей ханыбыз,
Багындык сизге баарыбыз.
Азимакандын мүнөзүн
Айталык кулак салыңыз.
Арбак уруп Азимкан
Ай сайын салык салыптыр
Агар алтын, ак күмүш
Эчтеме койбой алыптыр
Өлөрүнө көрүнүп,
Бир жолу пейли тарыптыр.
Азимкан такты талашса
Кедейкан сизге өтөбүз,
Сизди шайлап кетебиз.
Азимканга алдырып,
Ай сайын чыгым салдырып
Ысыбаптыр чекебиз.
Азимкан такты талашса,
Кедейкан, сизди шайлайбыз.
Азимканды бозортуп
Жолго салып айдайбыз.
Жооп берсең ошондо

Таксыр өлтүрүүдөн тайбайбыз.
Таксыр Кедей ханыбыз,
Сизге өтөбүз баарыбыз,
Арылбаптыр, билбеппиз
Муңубуз менен зарыбыз.
Томаякты тоздуруп,
Доңуздан бетер кошкуруп,
Жок жардыга жолобой
Жакырлага жанашпай
Жакшылар өзү бир бирин
Жамандыкка каалашпай
Кемириптир кедейди,
Жакыр кылып жардыны.
Өз боюна тартыптыр,
Өрүш толгон малдууну
Байга кара санабай
Жардыны ченеп талабай
Ойронуң чыккан Азимкан
Оокатынан айрыптыр
Оңолсун деп санабай…

Эл Кедейкандын айтканын эп көрүп, анын адилет сурагына көнүп, кубанычта жыргап жатып калышты. Убадасы толгондо, туура үч күн болгондо, Ак эшен менен Азимкан келип, салам берип, алтын такты сурады. Кедейкан каарын бетине алып, желдеттерин чакырып, экөөнүн башын. аларда, экөө тең өлүп каларда, араң качып кутулушту. Кедейкан көңүлү тынып, адилеттүү сурак кылып, хандыкты жүргүзө берди.

Кедейкан бир күнү өзүнүн жетим убагынан беркини ойлонуп отуруп, башынан өткөн жетимдик, карычылык турмушунун баары көз алдына келип, баккан энеси Гүлсаана оюна түштү да жашып кетти. Мен эми энемди, төрт жолдошумду алдырайын деп, кырк жигитин чакырып жумшап турган жери:

Кырк жигитим, келгиле,
Келип салам бергиле!
Алыскы жолго жумшаймын,
Кызматыңды билгиле!
Кырк жигитим камынгын,
Кылычыңды тагынгын.
Кызыл чаар жолборстой
Кыркышар жоого чамынгын.
Такалансын аттарың.
Сүрүңдөн корксун жаттарың
Бир айлык жолго барасың
Аттарыңды таптагын.
Эринип бир күн жатпагын,
Өзүңдү өзүң сактагын,
Өз элиме жиберем
Өнөрүмдү мактагын.
Кыркыңар эки бөлүнбө
Залимканга көрүнбө,
Түркмендердин байлары
Залимкандын жөнүндө.
Каласыңар өлүмгө.
Ушул сөздү, кырк жигит
Бек сактагын көңүлгө.
Саалы деген сопу бар,
Өзү молдо — окумал,
Дабырабай кырк жигит,
Акырын издеп таап ал.
Балапан тууп жетилген,
Пайгамбарга жашы тең,
Кантип кабар албайын
Хан болгондо энемден?
Энемдин аты — Гүлсаана,
Бар тууганы бир бала.
Ошо бала — мен Кедей
Энемди көрөр күн кана?

Төрт жолдошум дагы бар,
Саалыны тапсаң — табылар,
Энемди эстеп, аларды
Унутуп койсом, тарынар.
Жатындаштан жакыным,
Жашымдан бирге — акылым,
Адал, арам тең жеген
Ардактаган сырдашым.
Төртөө тең курдашым,
Ошолордон өйдө эмес,
Хан болсом да бул башым.

Кырк жигит түркмөн элинен Кедейкандын энесин, төрт жолдошун таап келишет. Кедейкан кырк жигитке ыраазы болуп, сыйлыктар берип, энесинин жана төрт жолдошунун келгенине кубанат.

Көңүлү жайланып Хиваны жердей берет, элге тынч, бей-бечарага кайрымдуу, калыс жана камкор жетекчи болот.

[Erniza]

Ushunun baaryn ozun okugansynby?

[zarkokul]

Sonun 4ygarma))

[Aikala]

Ооба сонун чыгарма.

[kaidasyn]

Кыргыздардын созго чечен экенин ушул чыгармадан билсек болот.Коркомдобой жон эле ырлары жок жазса анда кичине эле чыгарма болуп калмак.Кедейкандын, амалкойлугу жакты.А бирок жардам берген адамды такка жолотбой кууп жибергени жакбады да.