[Nyrjamal.Teshebaeva]

гиниз учун., озунчо статья колдонуларын, мен юрист болбосом да тушунуп турам..
Жайнагул ойго батып, тоно тушту. Ортодогу тынчтыкты байбиче бузду:
-Бул догдур келин айткандай, жооп берип жат эми. Оз убалын озуно, кантейин. Же бир, башкалар ондонуп, ичкилик ичкен неме болбосончу, мастыгынан болду дегендей.
Кой койго кошулуп кети деп, куноосуз немени уруп. Аны деле аман-эсен болуп алдынго. Жетпей калган бир кой экен. Акмак балам ай, бир кой эмес, жуз кой жоголсо да, ордуна кошо турган кой-козун бар го. Акча десе акчалуу, дунуйо десе дунуйолуусун. Адам бирди корордо ушинтип битин сыгып, канын ###### калуучу неме тура. Марттыгы деле, жоомартыгы деле бар, ак конул, жайыл дасторкон ит эле. Эми эмне деген шумдук болот.?

[Nyrjamal.Teshebaeva]

-Бир кой учун уруш чыккан жок да жарыктык! Чырдын башы койдун койго ошулганынан башталды. Билесиз го келининиздин сырын...
Булардын созун угуп олтуруп Жайнагулдун эсине, тигил карыянын кемпиринин айткан созу тушту. "Кемигинде да бар, керкесинде да бар" дегендей, келиндин озундо да куноо бар. Аялдар тендигине жеткени, кутурбадыбы катындар. Азыр ким копту-аял копту, ким чон суйлойт- аял чон суйлойт, кимдин созу отот-аялдын созу отот.
Бул келин чабан болгондр, эмнени кыйратып жатат дейсин. Койду койдой багып, бир башын чыгымга бербей, акчаны ай сайын боолоп алып, аялын кутртп жаткан жанагы жаман кара жигит. Келиндин малда эмгеги жок, жардам бербейт десем, Кудайга куноокор боломун, . Тыны-тын. Иштерман эле неме. Бирок бул келиндин кемчилиги эле, тилинин узудугу. Угуп эле журбойбузбу, ууктруп жиберет го байкуш баланы. Бул жолку экоонун урушунда уйундо кайненеси да кыздары да жок экен. Тигил чон сууга кир чайкайбыз деп кетишиптир. Оозу-мурдунан чыгып, толготуп турган колуктусун бекер жеринен эле, кардын жара

[Nyrjamal.Teshebaeva]

тепти дейсинби?" Ушларды эстеп: "Ырас эле, тигил киши айткандай куноо бироондо эле болбосо керек. Тутана албай турган отко, бензинди байкуш келин озу чачып алган экен го", -деп ойлоду Жайнагул.
-Ооба, Жайнагул Казиевна, жаман иш болду. Туура, баардыгына мен озум куноолуумун. Койдун койго кошулуп, чачылганын коруп канып кызып кеткен тура. Анын устуно, тигил шордуу аялымдын тили да кошул-ташыл болуп кетти окшойт. Кандайча тээп жибергенимди озум да билбейм. Коркутам дедим да. Анын толготуп турганын да билген эмесмин. Эмне кылайын, соттосо соттолуп кетем да...
"Атандын кор-у-у, -деди Жайнагул ичинен, -турмушта эмнелер гана болбойт ээ. Эми тиги бечара аял, ушул абалы менен эри менен чогуу кантип жашаар экен. Акыры, баары бир турмуш болбойт го. Каны толук, жаш жигит аялсыз жашай алмак беле?" Ушуларды ойлоп, кабыргасы кайышып турду. Эртен мененки обходдо бул жигиттин аялы менен суйлошконун эстеди.:

[Nyrjamal.Teshebaeva]

-Айтынызчы, доктор, мен сакайып, кадимкидей мурунку абалыма келе аламынбы? Мындан ары тороймунбу же торобоймунбу? Бир уул тороп алсам деп самоочу элем. Куйоом да эркек торобойсун деп куноолоп калуучу эле. -Сиз мени угуп турунузчу, -деп Жайнагул аялдын короватынын жанына жакындай олтуруп. -Эркек бала, бала болуп, кыз бала, бала эмес бекен. Биздин ушул жыргалдуу заманыбызда уул менен кыздын айырмасы деле болбой калбадыбы. Эмки сиздин энелик милдетиниз, беш кызынызды тарбиялоо, окутуп адам кылуу. Бала да, башкасы да, бутундой карарып кетиптир. Жашырбай ачык айтканда, мындан ары торобойсуз эже. Мен бул созду, сиз абдан жакшы болуп сакайгандан кийин айтышым керек эле. Озунуз сураган сон айтууга туура келди. Анын устуно мен да кетишим керек. Баарынан да сиздин бактыныз тируу калганынызда. Озунузду озунуз сактап, мурункудай эле алдуу-кучтуу бойдон кала бересиз. Куйоонуз деле жаман жи-гит корунбойт. Ишинер да жакшы экен. Жакшы да турат экенсиздер. Кырсык таман астында деген ушул.

[Nyrjamal.Teshebaeva]

Аялдын жашы кош карегинен сызылып, эки кулагын коздой молтулдоп, капкара болуп жаздыкта жазылып жаткан чачынын арасына кирип, жок болуп жатты. -Торобосом кантейин, кечирем да куноосун. Агартып уул тубасам да, кызартып кыз туудум. Ыйкы-тайкы болуп жашаган кээ бир мезгилдерди, жакшы откон кубанычтуу кундорубуз жууп туручу эле. Кээде менин аялдык кыялымды которо албай, катуу тийген камчысы жанымды кейитсе, кээде эркектик жылуу мээрими, жакшы созу кокойдогу коону тазартып, журоктогу муузду эритип жиберуучу. Эрди-катын жонундогу "Бири-биринин ысыгына куйуп, суугуна тонуп жашайт" деген соз, ушундан улам калса керек. Бирок мен куйоомду "кызыл камчы" деп куноолоп, аны менен ажырашып, кыздарымды тируулой жетим кылып, шаарымды бузуу колумдан келбесине козум жетип турат. Балким, кемчилик жалгыз эле анда эмес, менин озумдон да кеткендир... .

[Nyrjamal.Teshebaeva]

Жайнагул аялды телмире тиктеп турду. "Эмнеси болсо да эстуу ургачы экен", -деп ойлоду. Озу тилинен таап, мин куноолу болсо да, айткан созуно ыраазы болду. Бул аялдын ордунда башка, чабал биро болсо, ээринин аягын асманга чыгарат эле. "Жакшынын бир аты тажаал, жамандын бир аты жоош" деген создун чындыгы болсо керек... Оорулууларга козунун аркасынан эки-уч омуртканы чийки кезинде, бир сыйра ак шапак кылып жуудуруп салып, бышырып, тузун мала даам татытып, бир чай чыныдан сорпо берууну экинчи куну сунуш кылды. Жайнагулдун озгочо тынчсызданып корккону карыя болуп турду. Ага кайра-кайра кирип: "Ата кандай абалыныз? Ичинизден жел чыгып жатабы? -деп адегенде эле ушуну сурайт. Ал эми тигил киши болсо: "Бул чунак келин, менин ичимден желдин чыгышына эмнеге эле мынчалык кызыгып кал-ды?",-деп ойлоп, мыйыгынан шек алдырбай акырын кулуп коет.

[Nyrjamal.Teshebaeva]

Ичтен жел чыкпай калуу деген, ичегини операцядан кийин оз ордуна туура эмес орун алуу коркунучу тууларын, врачтан угуп тушунгондон кийин гана карыя: "Ал тугонгон жел тынымсыз эле чыгып жатат, айланайын кызым" -деп, кысына тушуп жооп берди. Жоноор алдында карыяга да, тигил аялга да кирип, экооно тен болгон кенештерин айтып, перевязканы кандай жасап, тигилген жараттагы жипти кайсы куну, кандай аларын акушеркага алдын ала, анын билгенине карабай, дагы бир сыйра тушундуруп, вертолет келсе учамын деп турган куну Жайнагул капысынан капканга тушкон макулуктай болду. "Шаардан догдур келди" деп угушуп келишкен сыркоо адамдарды коруп, врачтын шаштысы кетип калды. Корбоймун деп айта албады. Шаарга, областтык ооруканага баруучу уч киши болду. Буларды жайнагул озу менен кошо ала кетмек болду... * * * * *

[Nyrjamal.Teshebaeva]

Жайнагул озу менен алып келген оору адамдарды вертолетон тушуруп, "Тез жардам" чакырып, бардыгын тийешелуу ооруканаларга жеткирип санаасы тынды. Ал конулундо: "Балким кызын алып, энем келип калды бекен?" -деген ойдо жургон. Анткени баягы бир телефон менен суйлошкондо "Жанат экообуз барып калаар бекенбиз" деген болучу Кына. "Энем келсе, балдары менен "кырман тошок" салып алып, оздорунчо бир айылдуу кишидей болуп, чуру-чуу тушуп жыргап жаткандыр" , -деп ойлоп конулу толуп койду. "Тез жардам" эшигинин алдына токтогондо гана ою чачылып кетти. Караса, уйундо куйгон жарык да, дымыр эткен жан да жок, тим эле кулак-мурдун кескендей болгон, дулой тынчтык бутундой бул жерди устунон басып тургандай олуп, конулу чого тушту. Ушул саамда эсиз, талаада калган бир ботон уй, ботон жайга

[Nyrjamal.Teshebaeva]

келгенсип, жалгызсырап, озунон озу ыйлагысы келип, мууну бошоп, дарбазага суйонуп турганын байкай коюп, боюн даро тартып алды. Анын бул жерде жалдырап, жалгыз турганын бироо карап тургансып эки жагын элендей карап, кошунасын уйун коздой, сумкасын которуп майыша басты. Дабыш чыгарбай келип, жарык чыгып турган терезенин тушуна келип токтоду. Кулак туруп, канчалык тыншаганы менен Асан менен Усондун уну да, башкалардын суйлошкон создору да угулбады. Жайнагулдун журогу опколжуй баштады. "Бул кезде уктай коюучу эмес эле. Байкуш балдарым, кокус суук тийип, сасыктумоолоп калышкан жок бекен'" деген арасат ойдо колу терезеге салмактуу которулду. Ошол замат эки кыз жарыша чуркап келип, терезенин пардасын ачып, шыкаалап тура калышты. -Мен Жайнагулмун, ачып койгула эшигинерди, -деди келин. -Жайнагул эжем, -деген кыздардын уну уйду уч которуп кетти. Алардын унуно аралаш "ап-а-а, ап-а-а"деп, оз балдарынын чый-мыйын чыгып чынырган ундорун, Жайнагул даро тааныды.

[Nyrjamal.Teshebaeva]

"Байкуш балдарым, унумду уга албай эле аран турушкан экен сагынышып" -деп, зээни кейий тушту. Дарбаза ачылаары менен Жайнагул туз эле уйду коздой атырылды. Асан менен Усон энесин коруп, экоо эки жактан ыйлап жиберишти. Бири сол тизесин, бири он тизесин кучактап, буттары тынымсыз секирип жатты. Эне жуйурто басып олтура калып уулдарынын коздорунон алмак-салмак ооп, баштарынан жыттап ыйлап жиберди. Келин тээ бир окумда ордунан туруп, экоону эки колуна жетелеп илгери басты. -Кермекаш эжем уйдо жокпу? -Азыр келет. Атам экоо бир жакка чыгышты. -Аа, ошондой, силердин дымырап унчукпай олтурганынар. Корктунарбы ушунчанар журуп?

[Nyrjamal.Teshebaeva]

-Корктук. Баятадан бери эле, тынбай ажылдап ит уруп жатты. Биз ууру келген экен деп ойлодук. Анын устуно апам менен атам, бироо келсе эшикти ачпагыла деген. Жайнагул балдарын кайра баштан опкулоп, кайра баштан жыттап, бооруна кайра-кайра кысып минтти. -Менин Асаным менен Усонум кандай журушту? Ыйлап, чатак кылышып силерди беймаза кылган жокпу деги? -Тундо Усон аябай жаман уктады. Кайра-кайра ойгонуп, "апалап" ыйлап чыкты. А Асан болсо Усонго караганда жоош экен, коп ыйлап, чатак кылган жок. Бирдемеге таарынса эле "папама айтам" дей берет экен. Экоо тен сизди аябай сагынышты. Уктап жатып да "апалап" ыйлашат. Озгочо Усон. Эне, балдар бири-бирин айлап-жылдап корушпой куса болушкандан бетер сагынычтары таркабай обушуп-жыташып, жалынып-жалбарышып, эзилишип олтурганда уй ээлери да келип калышты.

[Nyrjamal.Teshebaeva]

Ох-о-о, Жакин келген турбайбы. Кандай айланайын, жакшы келдинби арбай-ачпай, -деди уй ээси. -Ий, ырас болбодубу келгенин. Келчи корушуп коелу. -Жайнагул балдарын алдынан тушуруп, ордунан туруп, Кермекаш менен кучакташып корушту. -Балдарын тим эле куса болуп кетишти окшойт. Бакчадан келишсе эле, биздин уйго киргилери келишпей, оз уйлорун коздой имерилип, качып турушат. Ой мна бул Усонун, Асанга караганда сага жакын болот. Эшик ачылабы ай, дарбаза кыйчылдайбы ай, тим эле угар кулак, элендей тушуп ошол замат ордунан "апа!" деп секирип турат. Туз эле уйун коздой чуркайт. Андан да коздорун алакандай кылып жашылдантып, тамак ичпей бизди карап улутунуп томсоруп турганычы. Кимди жакшы коросун десек , апамды жакшы коромун дейт. Ал эми Асандан кимди жакшы коросун десек папамды дейт. Бул папасын кайдан журуп мынчалык кокурогуно туйуп калганын билбейм.

[Nyrjamal.Teshebaeva]

-Толкунбек келген сайын буларды коргону бакчага барат экен да. Ал жерде эки жуздуулор жок дейсизби. Толкунбекке жасакерленип, Асан менен Усонго папанар келди дейт тура. Анан жакшы корот да атасын. Бул жерде экенде эле баруучу балдарга. Угуп, уурдап кетеби деп коркуп да журдум. -Уурдагандай балдарда эмне акысы бар. Андай эки бала керек юолсо, катынын тууп бер дебейби. Толкунбек куруп калсын, аябай алжыбадыбы. ... .....Асан менен Усон Жайнагулдун эки тизесинде чокчоюп олтуруп алышып, бири менен бири ойноп, тим эле кабактары ачылып, кулкулору чыгып, дуйносу тугол, телегейи тегиз болуп жыргап калышты.

[Nyrjamal.Teshebaeva]

-Жургуло балдарым, кетели эми. Апан менен атана, эжелерине рахмат айталы. Мен аябай чарчап келдим. Абасы бийиктик кылдыбы же балдарымды эстегендиктенби, козумдун чарасы толуп, бир жакшы уктай албай да койдум. Экоонордун деминерден дем алып, бир жыргап уктайын дейсин. Кермекаш чочуп кетти. -Чарчасан чай ичип алып, балдарынды жанына алып диванга кыйшайып дем ала бер. Тышта тамак бышып жатат. Кантсе да бугун Жайнагул келип калар деп ойлоп, атайын арнап тамак жасап жаткамын. Кетебиз деген эмнеси. -Кермекаш кыздарын буйра шаштыра суйлоду,. -Болгула, кана чайынар, тоонун этин беруучудой болуп кантесинер кагылайындар. Бол ,алып келгиле. Жайнагул бир-эки чыны чай ичип, диванга кыйшаяры менен козу илинип кетти. "Уктап калды, чарчаган тура. Тамак бышканда ойготорбуз. Киши соет деген онойбу. Анан калса тим эле жердин тубуно барбадыбы. Баратканда жанагы тынчы жок локуйгон машина менен жол журуп, андан бетер союлду да...." Ушинтип Кермекаш Жайнагулду атынан айтпай, Жакин,Жакинтай деп эркелетип суйлоп, опко-журогун чаап,

[Nyrjamal.Teshebaeva]

мээрим тогуп, узулуп-тушуп калган кез. А Жайнагул болсо, ушундай ушакчы, тажаал, эки уйду эриктирбеген, бир уйду бириктирбеген аялдын кыялын таап, кынына киргизип, бир туугандай юолгон, кыйышпас кошуна болуп кеткенине ыраазы.... Жайнагул оз уйуно келгенде эки уулун эки жагына жаткырып алып, тээ бир топко чейин балдарынын ою менен ойнотуп, обушуп-жыташып, эркелешип, кандай уктагандарын дабилбей калды. Малчылар учун Казиеванын жайлоого келиши озгочо эле бир унутулгус иш болду. Алар доктор келин кеткенден кийин, ага газета аркылуу малчылардын атынан алкыш айтып коюну сурап, республикалык газетадан барган кабарчыларга отунуч кат жазып беришти.

[Nyrjamal.Teshebaeva]

Ал эми операция болгон адамдар Жайнагулду ооздорунан тушурбой, даназа кылып журушту. Сулуулугун бироо айтса, сымбаттын бироо толуктайт. Боорукрчилигин бироо айтса, акылын бироо толуктап, тим эле абаз кылып жатышты. Жайнагул ушуну менен эле чектелип калган жок. Ага эн эле татаал, оор операцияларга чейин катышууга туура келди. Эл ишенимине ээ болуп, калк кадырына татыктуу болду. Мындай ийгилик Жайнагулду бул жерге биротоло кеткис кылып бекитип салган сыяктуу болду да калды. Бирок ошондой болсо да, анын жетпей турган кемчил дуйносу, толбой турган бактысы, арылбас арманы бар болучу. Ал болсо кополоктой болгон Асан менен Усонду белине тануу кылып, алты болмо болгон тамда жалгыз калышы эле. Бугун кунго ишенби. Жайдын болуп-толуп турган кези. Жайнагул тушундо ыйлап жатып ойгонуп кетти. Самай чачы ымдашып, жаздыгы суу олуп калыптыр. Журогу опколжуп, алеп-жалеп болуп, делебеси козголгон калыбында, башын которуп бироону издегенсип эки жагын айланта карап алды. Тобо,, Толкунбекти кадим озундой кордум, -деди опкосунун копконун баса албай. Жанында

[Nyrjamal.Teshebaeva]

томурайып уктап жаткан балдарынын тээп салган шейшептерин кайра ондоп жаап, кайрадан башын жаздыкка коюп, коргон тушун бир баштан эсине тушуро баштады. "Жайнагул эшикке чыкса, Толкунбек уйго кире албай, босогодо суйонуп, кимдир бироолордон озун далдалагансып туруптур. Э Кудай, бул жерде эмнеге кошоголонуп турасын, уйго кирбей. Келгенин ырас болбодубу. Эртен комондировкага кетсем, балдарды кайда таштарымды билбей айлам кетип турбадым беле, дейт. Анан экоо кандайдыр бир тошокко жатып калган болот. Мен сени сагындым Жакин, деп адатынча жалына баштайт. Сенден башка аялга кучагым толбой койду десе, Жайнагул ага таарынчысын айтат. Сен менин башымды аттап, башка аял менен кетип калбадынбы? Эмне учун ошенттин?

[Nyrjamal.Teshebaeva]

Менин сагынып, куса болуп жургонумду да билбей койдун. Ал эмес энендин олгонун айтып телеграмма жиберсем да келбедин. Байкуш энем , сен деп журуп, экообуздун куйутубузду которо албай олуп кетти. Жайнагул кайненесинин олгонун эстеп, ичи оттой жанып ыйлай баштайт. Толкунбек да ыйлайт. Акыры экоо бирин-бири соорото албай эстери оойт" . Тобо, бул эмне деген туш. Тушундо ыйлаган адам суйунот дешчу эле. Байкуш энемди олду дегеним кызык, -дейт озу менен озу суйлошуп.... Тундо тушундо коргондуктонбу, айтор, эртеден бери Жайнагулдун конулунон Толкунбек кетпей койду. Эмне учундур оюна кайра-кайра кылт этип тушуп туруп алды.Анан дагы баягы озу операция жасаган чабан аялдын айткан созу Жайнагулду кооп ойлонто турган болуп кетти". Капырай, озу жапжаш туруп, жарым жандуу, жарты сандуу болуп жатса да куйоосун жамандыкка кайгысы жок. "Бир этегимди жел ачкан, бир этегимди ушул куйоом ачкан", мунун да эчен жыргаткан жыргалы болгон да, -деп коет дагы, олуу менен тируунун ортосунда жатса да. Кийинки кундордо Жайнагул Усонду башка аял тууду деп айтмак турсун оюна алууга дити барбай калган. Асан

[Nyrjamal.Teshebaeva]

менен Усондун айырмасы билинбей, журогу менен журогу, жаны менен жаны бир болуп кеткен. Баарынан да эненин эбедейин эзилтип, эт журогун элжиреткен бир кыялы, Усондун баягы эле Жайнагулдун кокурогуно кумар тутуусу болучу. Энесин жыттап жатып, кээде мемиреп таттуу уйкуга кетуучу. Жайнагул менен чогуу жатканда жыргап, тим эле уузга тойгон кулундай болуп дардая жатып, бут серппей уктоочу. Кокустан, ойноп жатканда болобу, же тамак ичип олтурганда болобу, Жайнагулду "Усон!" деп чакырган уну чыкканда, ошол замат селт этип, "И" деп ордунан октой учуп туруучу. Ал эми Асандын кыялы да озунчо бир кызык. "Асан!" деп энеси эки-уч жолу кайталап чакырмайынча ордунан козголуп да коючу эмес,. Кээде Асан ошентип укса да укмаксан болуп, тоотпой олтура бергенде Усон анын жанына чуркап жетчу. "Жуйу, апа чакыйып жатат!" деп колунан тартып, кудундап кетуучу.

[Nyrjamal.Teshebaeva]

Кокустан Жайнагул бир жерим деп онтолоп, кабагы бурколуп калса, Усондун коздору жашылданып: "Апа, башын ойуп жатабы?" -деп мойнунан кучактап, жагын-жагына тийгизип, ооп коючу. Усон деги жеринен ушундай сезимтаал, жароокер, энеге озгочо жакын бала. Кээде анын ушундай кыял-жооругунан эненин ичи тарып, аман журсо экен, деги баладан башкача болуп баратат деп ойлончу. Ушундан улам оз энеси Тумардын айткан ир созу келиндин эсине кайта-кайта тушо беруучу. Ал болсо, эне чакырабы, ата чакырабы, же башка бироолор чакырабы, адамдын ууну чыканда селт этип, "ыя" деп тура калбаган бала да балабы деген созу болучу. ...Бугун бул уйдо майрам, бул уйдо той. Жанат эс тартып бою осуп, киши болоюн деп калгандай. А Кына болсо, кайгыдан кайра тартып, чыйралып калган. Жайнагул кайненеси менен кызынын келгенине кубанычы койнуна батпай толкундайт. Тим эле айтаарга соз таппай, кызы менен энесин кайра-кайра тойбой карай берет. А Асан менен Усон