Учурда өлкөдө "халал" деп аталган өндүрүш өнүгүүдө. Өлкөдө сатылып жаткан товарлардын жарнактарында “халал” деген сөздү колдонуу адатка айланды. Жадакалса ар кандай кызмат көрсөткөн ишканалар дагы мына ушундай тастыктамага басым жасашат. Акыркы күндөрү халал косметика, халал кийимдер жана халал оюнчуктар дагы пайда болду. Халал сертификаты, же кыргызча айтканда, адал деген сертификатты ким берет, эмненин негизинде берет, кайсы товарларга берилиши керек, аталган тастыктама маркетингдин куралына айландыбы деген суроолорго жооп издедик.

“ТАМАК-АШ КООПСУЗДУГУ САКТАЛГАНДА ГАНА ХАЛАЛ ТАСТЫКТАМАСЫ БЕРИЛЕТ”

Кыргыз Республикасынын Экономика министрлигинин техникалык жөнгө салуу жана метрология башкармалыгынын шайкештикти баалоо системдерин жөнгө салуу жана халал индустрия бөлүмүнүн башкы адиси Алмаз Кайырбеков өлкөдөгү халал индустриясынын учурдагы абалы тууралуу төмөнкүлөргө токтолду:

– Халал индустриясы жаңы тармак. Эл "халал деген бизге арабдардан келген, арабдардын эрежелерин киргизип жатат" деп туура эмес түшүнбөшү керек. Бул кыргызча адал деген сөз. Халал деген сөздүн мааниси тазалык, акыйкаттык дегенди билдирет. Кыргыз өкмөтү 2015-жылы халал индустриясын өнүктүрүү концепциясын иштеп чыккан.

Кээ бир адамдардын “малды быссымылда” деп сойдук, демек, адал” дегени туура эмес. Тамак-аш коопсуздугу сакталганда гана халал тастыктамасы берилет. Бул иш боюнча биздин министрлик Дин башкармалыгы менен кызматташуу меморандумуна кол койгон. Азыр министрликтин алдында Стандартташтыруу жана метрология борбору бар. Ал орган диний башкармалык менен биргеликте халал сертификаттарын берет. Буга чейин жеке ишканалар гана берип келген. Ал учурда эл арасында "бул тастыктамалар туура берилип жатабы?" деген күмөндөр көп болгон. Элдин талабынан улам мамлекет дагы бул жакты көзөмөлдөп жатат. Учурда 30га жакын ишкана мамлекет тарабынан халал тастыктамасын текшерүүдөн өткөндөн кийин алышкан.

Бүгүнкү күндө такси кызматы үчүн, суу үчүн дагы халал деген тастыктама берилип жатат, бул туура эмес. Кабыл алынган концепцияда тамак-аш коопсуздугу гана каралган.

“ӨЛКӨДӨ ПРОДУКЦИЯЛАРДЫН ХАЛАЛ ТАСТЫКТАМАСЫНА ЖООП БЕРЕРИН ТЕКШЕРГЕН ЛАБОРАТОРИЯ ЖОК”

Халал сертификаты эмненин негизинде берилет деген суроого Стандартташтыруу жана метрология борборунун директору Бердимамат Аданбаев жооп берди:

– Кыргыз өлкөсү 2015-жылы Ислам өлкөлөрүнүн Стандартташтыруу жана метрология институтунун мүчөсү болгон. Ал жакта жалпы ислам өлкөлөрүнө шайкеш келе турган стандарттар кабыл алынган. Биздин адистер аталган институттан окуп, квалификациясын жогорулатып келип турушат. Бүгүнкү күндө ошол адистер муфтияттын өкүлү менен бирге халал сертификатын алам деген ишканага барып, бизде каралган стандартка жооп берерин текшерет. Азырынча биздин өлкөдө продукциялардын халал тастыктамасына жооп берерин текшерген лаборатория жок.

“КИЙИМГЕ, ОЮНЧУККА ХАЛАЛ СЕРТИФИКАТЫН БЕРҮҮ АКЫЛГА СЫЙБАЙТ”

Кыргызстан Мусулмандарынын дин башкармалыгынын фатва, диний адабияттар жана халал иштери бөлүмүнүн башкы адиси Бахтияр Токтогазы уулу халал оюнчук, халал кийим дегендер акылга сыйбаган нерсе дейт:

– Кыргыз өлкөсүндө халал стандарты боюнча иш-аракеттер 2014-жылы башталган. Учурда Экономика министрлигинин алдындагы стандартташтыруу жана метрология борбору менен биргеликте халал сертификатын беребиз. Бул тастыктаманы бизден башка дагы жеке ишканалар берет. Аталган тастыктама бир жылга берилет. Ишкер бул тастыктаманы алуу менен “халал стандартына ылайык иш жүргүзөм” деген милдеттенме алат. Биринчи кезекте Кудай алдында жооптуу, экинчиден, эгер халал эмес продукция чыгарса кардарлардын алдында аброюн бузуп, элди алдаган болот.

Эл арасында "бул сертификатты берүү бизнеске айланып кетти" деген сөздөр көп. Өкмөткө караштуу монополияга каршы жөнгө салуу мамлекеттик агенттиги биздин бааларды көзөмөлдөп турат. Сертификат алуу 15 миң сомдун тегерегинде. Ал банк аркылуу ишке ашат. Демек, бул жерде эч кандай кошумча акча табуу жок.

Ал эми халал оюнчук, халал кийим деген нерселер туура эмес. Продукцияга жана кызмат көрсөтүүгө аталган тастыктама берилиши мүмкүн. Кийимге жана башка ушул сыяктуу нерселерди халал деп айтуу акылга сыйбаган нерсе.

“БАРДЫК НЕРСЕДЕ АДАЛ ЖАНА АРАМ БАР”

Халал сертификатын берген жеке ишкананын директору Мыктыбек Арстанбек адалды Кудай өзү бренд кылып берген дейт:

– Алла Таала уруксат берген нерселер адал, уруксат бербегени арам. Парфюмерияда, туризм тармагында жана башка бардык нерседе адал жана арам бар. Бүгүн Кыргызстанда халал деген түшүнүк тамак-аш тармагында гана колдонулуп келет. Коомчулукта адал сертификатына болгон талап азырынча күчтүү эмес. Ошондуктан кээ бир шылуун өндүрүүчүлөр "биздин уюбузду сакалчан соёт" деп алдай беришет. Эл болсо “аа, сакалчан соёбу?” деп ала берет.

Биздин ишкана сертификат берүүчү орган катары жеке компаниялар менен келишим түзүп, анан иш алып барабыз. Келишимдин негизинде алардын ишканасына биздин атайын окутулган адистер барып стандартка туура келерин текшеришет. Ушул кызматтар үчүн биз маяна алабыз жана кызматкерлерибизге айлык төлөйбүз.

Эл адал маселесинде Союз кездегидей ой жүгүртөт. "Адалды дагы бренд кылып алдыбы?" деп айтышат. Ооба, адалды Аллах Таала өзү бренд кылып берип, “Жашооңорду ушул бренд менен жашагыла” деп айтып жатат. Экинчиден, адалды бизнес кылып жатышат деп айтышат. Биз 25 жылдан бери капиталисттик системде жашап жатабыз. Бүгүн бардык нерсе бизнес. Бекер нерсе жок.

Кээ бир ишкерлер товарын жакшы сатыш үчүн бул сертификатты өздөрү жасап алышат. Анын товары бул тастыктамага татыктуубу, шайкешпи, маанилүү эмес. Бул бизнес эмес, кылмыш. Анткени алар керектөөчүлөрдү алдап жатышат. Бүгүн бул маселеде керектөөчүлөрдүн орду чоң. Эгер керектөөчү адал жегенге куштар болсо өндүрүүчүдөн “Адал деген сертификатың барбы, сертификатты ким берди?” деп талап кылыш керек. Анан сертификат берген органга телефон чалып маалыматтын чын-жалганын билип алса болот. Антпесе базарда жалганчы адалдар көп.

Бардык тамак-ашка арам кошулуу ыктымалдуулугу бар. Керек болсо "сууну дагы арам эмес бекен?" деп текшеребиз. Себеби фильтр технологиясында да арам нерселер болушу мүмкүн. ГМОну айтпаганда деле, жасалма эттер, мөмө-жемиштер пайда болду. "Мусулмандын жеген тамагы адал болуш керек" деген өкүм бар.

Кыргыз Республикасында керектөөчүлөр боюнча бир катар мыйзамдар бар. Эгер кимдир бирөө өзүнүн продукциясын халал деген болсо, тастыктоочу орган аркылуу тастыкташ керек. Эгер адалдыгын тастыктабай туруп, халал деген брендди койгон болсо – бул кылмыш, ал соттолот. Ыктыярдуу тастыктоону уурдап алгандар үчүн эмнеге мыйзамдар иштебейт? Себеби коомдун өзүндө талап начар. Биздин белгибизди уурдап коюп алган компаниялардын үстүнөн биз тиешелүү органдарга даттанабыз. Алар кээ бир ишканаларга барып текшерет, эскертүү берет. Бирок аны тоготпогондор көп. Экинчиден, бул бюрократия болуп көп убакытты талап кылат. Ошондуктан халал дегенди эл өзү талап кылып, ал сертификат чындап берилгенин өздөрү текшериши керек.

“КАРДАРЛАР ХАЛАЛ АЗЫКТАРДЫ ТАЛАП КЫЛАТ”

Бүгүнкү күндө халал деген сөз маркетингдин куралына айланып калдыбы деген суроо менен маркетолог Элиза Бошкоевага кайрылдык:

– Учурда адамдар тамак-аштын курамына көңүл буруп, адал деген нерсеге басым жасап жаткандыктан халал сертификатынын популярдуулугу өстү. Халал – бул жөн гана мусулмандар үчүн уруксат берилген тамак-аш эмес. Бул адамдардын ден соолугун, коопсуздугун, ишенимдүүлүгүн жана адам жашоосунун сапатын камсыз кылган чоң индустрия. Азык-түлүктөн башка дагы жеңил өнөр жай, банктык тармак, билим берүү, косметика, фармакология жана башка ар түрдүү кызматтарды өзүнө камтыйт.

Халал деген сөз маркетингдин куралына айланып калганы чындык. Кыргыз Республикасынын калкынын көпчүлүк бөлүгү мусулмандар болуп саналат. Ошондой эле ислам дининин эрежелеринде толук жашабагандар дагы халал азыктарды сатып алууга аракет жасашат. Мисалы, бирдей эле сапаттагы эки товардын биринде халал деген сертификат болсо жарандар дал ошол тастыктамасы бар продукцияны сатып алышат. "Халалбы?" деп сураган кардарлардын саны көбөйүп жаткандыктан сатуучуларга продукцияларына бул тастыктаманы алууга туура келет.

ХАЛАЛ ТАСТЫКТАМАСЫ КҮМӨН ЖАРАТАТ

Улуттук статистика комитетинин маалыматы боюнча, өлкөнүн калкынын 80 пайызын мусулмандар түзөт, ал эми азык-түлүк рыногунда адал азыктарына суроо-талап жыл сайын өсүүдө. Натыйжада "халал" эн белгисин колдонгон коомдук тамак-аш мекемелеринин саны көбөйүүдө. Негизи адал азык менен тамактануу, биринчиден, ден соолук үчүн маанилүү. Ошондуктан халал деген сертификаттардын берилип жатканы жакшы көрүнүш. Бирок ал тастыктаманы ишкана текшерүүдөн өтүп анан алдыбы, текшерүүдөн өтпөй эле сатып алдыбы, же өзү эле жасап алдыбы деген суроолор ар бир кардардын эсинде болуш керек. Себеби акчаны биринчи орунга койгон ишкерлер бул жерде каражат табууну көздөп чыныгы текшерүүнү унутуп коюшат.

Учурда продукциянын халал деген тастыктамага жооп бере турганын текшере турган атайын лабораториянын жоктугу халал тастыктамасын алган продукциялардын адал экенине да күмөн жаратат.

Кубан Жумамидинов
koom@super.kg